Bernadottelaan 3: van kleurrijke leeszaal tot lichte moskee | De Utrechtse Internet Courant Bernadottelaan 3: van kleurrijke leeszaal tot lichte moskee | De Utrechtse Internet Courant

Bernadottelaan 3: van kleurrijke leeszaal tot lichte moskee

Bernadottelaan 3: van kleurrijke leeszaal tot lichte moskee
Tussen de rechthoekige bouwblokken van Kanaleneiland staat een opvallend rond gebouwtje met veel glas. Het lijkt wel alsof er een vliegende schotel is geland naast het winkelcentrum. Het is de Openbare Leeszaal Kanaleneiland, oftewel de wijkbibliotheek uit 1966. Architect Jan van Grunsven wilde zoveel mogelijk contrast met de omliggende bebouwing. Een kleurrijke wandschildering — helaas verdwenen — droeg daaraan bij. Toen de bibliotheek in 1992 verhuisde werd het gebouw een Turkse moskee.

Tussen de rechthoekige bouwblokken van Kanaleneiland staat een opvallend rond gebouwtje met veel glas. Het lijkt wel alsof er een vliegende schotel is geland naast het winkelcentrum. Het is de Openbare Leeszaal Kanaleneiland, oftewel de wijkbibliotheek uit 1966. Architect Jan van Grunsven wilde zoveel mogelijk contrast met de omliggende bebouwing. Een kleurrijke wandschildering — helaas verdwenen — droeg daaraan bij. Toen de bibliotheek in 1992 verhuisde werd het gebouw een Turkse moskee.

Groei

Net als de stad Utrecht zelf groeide de openbare bibliotheek onstuimig tijdens de Wederopbouwperiode. Drie grote nieuwe wijken — Hoograven, Kanaleneiland en Overvecht — moesten plaats bieden aan 90.000 inwoners. De bouw van Kanaleneiland begon in 1955 volgens de principes van de functionele stad: ruim opgezet met veel prefab hoogbouw.

Kanaleneiland, middenonder de bibliotheek, 1971 (T. Wolbink/HUA)

In 1948 had de Utrechtse Openbare Leeszaal en Bibliotheek nog zo’n 3.000 leden die 150.000 boeken leenden, in 1966 waren het er al 16.000 met bijna 700.000 uitleningen. De groei stond onder leiding van directrice mevr. E.J. Zwager. Tussen 1958 en 1965 liet ze nieuwe filialen openen aan de Vleutenseweg, in Oog in Al, Hoograven, Tuinwijk en Overvecht. In 1966 deed zij een stap terug om gezondheidsredenen: van overkoepelend directrice werd ze hoofd van het nieuwe filiaal Kanaleneiland, haar paradepaardje.

Tekst loopt door onder de foto’s

Hoek Bernadottelaan/Eisenhowerlaan met bibliotheek, 1968 (J.P. van Alff/HUA)

Architect

Wie het gebouwtje aan de Bernadottelaan ziet moet, ondanks de ronde vorm, onwillekeurig aan Gerrit Rietveld denken: grote vlakken, veel ramen met smalle kozijnen, doorstekende muren en — op oude kleurenfoto’s — felle kleuren. Hoewel Rietveld er niet bij betrokken was, is er wel een link. J.B. van Grunsven (1926-2002) was in de jaren 50 de hoofdontwerper van Rietvelds architectenbureau. Hij assisteerde Rietveld onder meer bij woonhuisontwerpen voor de wijk Hoograven.

Rond 1960 ging Van Grunsven als zelfstandig architect aan de slag. Zo ontwierp hij de dansschool (nu sportschool) aan de Breedstraat en de Openbare Leeszaal Tuinwijk aan de Ingenhouszstraat. Die wijkbibliotheek uit 1963 had nog van Rietveld kunnen zijn, met z’n rechte hoeken en grote vlakken. Een paar jaar later gooide Van Grunsven het in Kanaleneiland over een andere, ronde boeg. Een boekenmolen, zo noemde hij het zelf.

Interieur bibliotheek Kanaleneiland in 1982 (Het Utrechts Archief)

Binnen hadden de twee ronde verdiepingen straalsgewijs geplaatste tussenmuren, die echter niet doorliepen maar het midden openlieten als hal met uitleenbalie — beneden voor volwassenen, boven voor kinderen. Tegen de tussenwanden stonden kasten met in totaal 7.700 boeken. De halfopen segmenten die door de wanden ontstonden dienden o.a. als kleuterhoek, tijdschriftenhoek en — conform de tijdgeest — een teenager-hoek met zitjes. De tweede verdieping had — en heeft — zes ronde daklichten.

Wandschildering

De kleurige, abstracte gevelschildering was van grafisch ontwerper en kunstenaar Jan Bons, later bekend van het IDFA- en VPRO-logo. In 1952 al maakte Bons een 76 meter lange muurschildering voor een grote Nederland-expositie in Mexico op het paviljoen van Gerrit Rietveld. De schildering op Kanaleneiland uit 1966 leek hier wel wat op, met z’n afwisseling van kleurvlakken en letters. In Mexico vormden de letters echter woorden, terwijl Bons aan de Bernadottelaan schijnbaar willekeurige losse letters koos.

Bibliotheek Kanaleneiland nog in volle kleurenpracht, 1982 (Het Utrechts Archief)

Het zat Jan Bons niet mee bij het ontwerp van de schildering; zijn beschilderde maquette werd gestolen zodat hij deels opnieuw moest beginnen. Het resultaat mocht er echter zijn; architectuur en kunst vormden een prachtig, bijna onlosmakelijk geheel. De diagonale lijn van het trappenhuis liep door in het kunstwerk en een donkerblauw kleurvak benadrukte de verdiept liggende entree. Omdat de beschildering over de borstwering rondom het hele gebouw liep was hij van alle kanten zichtbaar.

In 1986 — nog ten tijde van de bibliotheek — is de muurschildering verdwenen; het gebouw werd geheel crème geschilderd. Vond men het kunstwerk niet mooi meer of was het onderhoud te duur? De gerenommeerde ontwerper leek vergeten; toen het pand in 1988 als gemeentelijk monument werd voorgedragen memoreerde men wel de verdwenen muurschildering maar niet de kunstenaar. Dat het gebouw al binnen 25 jaar een monumentenstatus kreeg was bijzonder, maar kwam helaas te laat voor de muurschildering.

Ingang moskee in 2015 (Arjan den Boer)

Eyüp Sultan Moskee

Rond 1990 werd de bibliotheek te klein en verrees een nieuwe bieb aan de Trumanlaan. De bevolkingssamenstelling van Kanaleneiland was inmiddels veranderd. In 1992 werd de oude leeszaal gekocht door de Islamitische Stichting Nederland, die Turkse moskeeën door het hele land beheert. Bij de verbouwing tot moskee werden de tussenmuren op de eerste verdieping, waartegen vroeger boeken stonden, doorbroken tot een soort portalen, zodat ze wel herkenbaar bleven. Zo ontstond een grote ronde gebedsruimte met heel veel daglicht.

De gebedsruimte, ook gebruikt als lesruimte (Arjan den Boer)

Beneden werden de tussenmuren in het midden met systeemwanden dichtgemaakt tot aparte ruimtes, zoals leslokalen en een kantine. De ramen op beide verdiepingen waren eerst van lamellen voorzien tegen inkijk, maar tegenwoordig van folie. Dat geeft een strakker beeld en binnen blijft het licht, al is de transparantie van buitenaf beperkt. Als moskee heeft het gebouw weer een buurtfunctie, zij het natuurlijk voor een specifieke groep. Men houdt jaarlijks een open dag voor de buurt en staat open voor bezoek op aanvraag.

Kantine op de benedenverdieping van de moskee (Arjan den Boer)

Momenteel kampt de Eyüp Sultan Moskee met ruimtegebrek. Het vrijdaggebed is vaak erg vol en ook de lessen, kinderclubs en jongerenactiviteiten zijn krap bemeten, evenals de sanitaire ruimte. Het bestuur verwacht geen ontlasting door de nieuwe Ulu Moskee op het Westplein; men is gewend ’om de hoek’ te bidden — ook wel logisch bij vijf maal daags. Het moskeebestuur is op zoek naar een oplossing, waarbij men in ieder geval de architectuur in z’n waarde wil laten.

Tekst loopt door onder de foto

Moskeetuin, op de achtergrond winkelcentrum Kanaleneiland (Arjan den Boer)

Kleur teruggeven

De bijzondere ronde vorm is goed bewaard en beschermd als monument, maar zonder de verdwenen wandschildering is het gebouw eigenlijk niet compleet. Het speelse en kleurrijke is er af, elementen die Kanaleneiland wel kan gebruiken. Het lijkt mij daarom geweldig als de beschildering van Jan Bons wordt teruggebracht. Reconstructie moet mogelijk zijn aan de hand van verfresten, archiefstukken of foto’s.

De mensen van de moskee voelen eventueel wel wat voor een kleurrijker aankleding, maar alleen met aan de moskee gerelateerde motieven zoals bijvoorbeeld Arabische of Turkse letters in rood en groen. Toch heeft de kleurenfoto uit de jaren 60, waarvan ik een afdruk had meegenomen, een plaatsje gekregen in de moskee zodat gebruikers kunnen zien hoe kleurrijk hun gebouw vroeger was. Hopelijk dient dit als inspiratie bij een toekomstige opknapbeurt.

Utrecht staat vol met vergeten gebouwen: markante panden uit een ver of recent verleden waar iedereen zomaar aan voorbij loopt. Rondleider, publicist en monumentenfreak Arjan den Boer vestigt elke maand in tekst en beeld de aandacht op zo’n gebouw. Het liefst kijkt hij er ook binnen.

Arjan den Boer

Arjan den Boer

Arjan den Boer is publicist over geschiedenis, design, monumenten en architectuur. Voor DUIC schrijft hij dit jaar over verdwenen villa's in Utrecht.

Profiel

13 Reacties

Reageren
  1. Pepijn

    Zou geweldig zijn als die schildering terug kan komen op dit bijzondere gebouw!

  2. utrecht cultuurstad

    Prachtig gebouw, jammer dat schildering is verdwenen, verder is Moskee natuurlijk wel een mooie bestemming.
    Op dit moment staat een ander fraai en zeldzaam intact voorbeeld van 60 jaren gebouw op het punt zomaar gesloopt te worden … HET GERRIT RIETVELD COLLEGE gebouw met schitterend kunstwerk, ideaal voor kunst ateliers te gebruiken… kan DUIC hier nog eens laten zien waarom het Architectonisch zo bijzonder is ..?

  3. Joris Louwes

    Ik geniet echt van deze ‘vergeten gebouwen’ serie.
    Het zou inderdaad mooi zijn als de oorspronkelijke muurschildering terug kan komen.

  4. P de Lange

    Weer een interessant artikel over een gebouw waar je vast vaak langs fietst maar eigenlijk nooit was opgevallen. Mijn complimenten.

  5. David

    Als spuit elf dan maar: goed om deze goed onderzochte en geschreven stukken hier te lezen!

  6. andreas

    Altijd leuk te lezen deze artikelen. Ik dacht altijd dat het een Rietveld was maar dat blijkt dus niet zo te zijn. Ga door met deze mooi serie ik kan niet wachten op het volgende artikel.

  7. herman

    Leuke serie@

  8. johan

    Wat waren die stoeptegels vroeger mooi wit zeg!

  9. Marieke

    Ik weet nog dat ik er als kind kwam om boeken te lenen! Maar zie nu pas dat het een bijzondere architectuur heeft!

  10. Herman

    @Johan, inderdaad prachtig fris nog die tegels. Wel opvallend detail, geen op- en afritjes bij de stoepen voor wandelwagens en rolstoelen…

  11. de Bibliotheek Kanaleneiland

    Dank voor het mooie verhaal en het opfrissen van een deel van onze geschiedenis! Wij zijn dit gebouw zeker niet vergeten…

  12. Jeroen Bons

    Geachte Arjan de Boer,
    samen met mijn vader Jan Bons heb ik de wandschildering gemaakt op de bibliotheek. Wij gebruikten daarvoor pigmentpoeder van de firma Engels uit Amsterdam en als bindmiddel Caparol. Het pigmentpoeder gaf heel heldere en intense kleuren en samen met het bindmiddel zou dit een duurzaam resultaat geven. Bovendien werd de verf goed transparant zodat wij bij het schilderen een grote levendigheid in de vlakken konden krijgen. Met andere verf was dit niet mogelijk.
    In het beeldarchief van mijn vader heb ik nog onze schetsen en een paar dia’s teruggevonden. Architect Van Grunsven was zeer ingenomen met het resultaat.
    Ik zou het bijzonder fijn vinden als ik de schildering weer in ere zou kunnen herstellen. Er bestaan geen kleurnummers want wij hebben indertijd alles op het oog gemengd.

    Vriendelijke groet,
    Jeroen Bons

  13. Rianne

    De onderste foto’s zijn van de Centrale Bibliotheek, niet van Kanaleneiland.

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).