De sluiting van gevangenis Wolvenplein: een historisch portret | De Utrechtse Internet Courant De sluiting van gevangenis Wolvenplein: een historisch portret | De Utrechtse Internet Courant

De sluiting van gevangenis Wolvenplein: een historisch portret

De sluiting van gevangenis Wolvenplein: een historisch portret

Door bezuinigingen bij het Ministerie van Veiligheid en Justitie moet gevangenis Wolvenplein in het centrum van Utrecht sluiten. Dit betekent het einde van een stuk justitiële historie in het centrum van Utrecht. Wolvenplein is de oudste gevangenis in Nederland die nog in gebruik is, daar komt nu een einde aan.

“Ik ben gehecht aan deze buurt”, vertelt Bert Poortman. Hij woont op twintig meter afstand van de gevangenis en weet alles over dit kleine gebied in de binnenstad tussen de Wittevrouwenstraat  en het Wolvenplein. “Het is een kleine buurt met ongeveer 900 inwoners, een gemêleerde bevolking en een gevangenis op de hoek.”  Poortman: “Als buurtbewoner kreeg je nog maar weinig mee van de gevangenis. Wanneer ik vroeger in de ochtend door de buurt liep, zag ik de gedetineerden nog wel eens hardlopen. Ze mochten dan samen met de bewaarders van de gevangen een rondje maken buiten de poorten.”

Zware ijzeren kettingen aan de muur

In de 19e eeuw ontstonden in Nederland veranderingen in de ideeën over hoe je zou moeten omgaan met wetsovertreders. Deze ideeën zijn overgewaaid vanuit de Verenigde Staten en Engeland. “Het opsluiten van criminelen in een gevangenis is een vrij jong verschijnsel”, vertelt Bettina van Santen. Van Santen is werkzaam in de sector monumenten van de gemeente Utrecht en schreef in opdracht van het Ministerie van Justitie in 2001 een geschiedschrijving over de gevangenis. Er waren voor de 19e eeuw wel cellen in de stad, maar deze dienden voornamelijk voor het opsluiten van verdachten tot zij berecht zouden worden. Zo werden verdachten van sodomie in de 15e eeuw opgesloten in het stadhuis. Met zware ijzeren kettingen zaten zij vast aan de muur.

Van Santen: “Maar toen kwam het idee op van de cellulaire gevangenis. Eenzame opsluiting zou leiden tot inkeer van de gevangen en door deze segregatie zouden gedetineerden elkaar niet beïnvloeden.” In Pennsylvania werd in 1823 de eerste cellulaire gevangenis gebouwd, genaamd de Eastern Penitentiary. Ook in Nederland waren veel voorstanders van dit stelsel. De eerste cellulaire gevangenis in Nederland werd opgeleverd in 1850 in Amsterdam. Ook in Utrecht wilde het Rijk eenzelfde gebouw. Na enig getouwtrek waar in Utrecht de gevangenis zou moeten komen werd er gekozen voor het Wolvenburg. Het Wolvenplein was toen nog een eiland, verbonden met de vaste kade via een brug. Dit eiland was oorspronkelijk een bolwerk ter verdediging van de stad. Gemeente Utrecht verkocht voor 14.000 gulden het Wolvenburg aan het Rijk en er kon begonnen worden met de bouw van de gevangenis.

Ingebruikname gevangenis

Op 1 juli 1856 werd de gevangenis op het Wolvenplein in gebruik genomen. Vanuit de Utrechtse bevolking werd er geklaagd dat de gevangenen het te goed hadden: “Er was verwarming, riolering en goede ventilering. Dit waren zaken die lang niet alle burgers toen hadden”, vertelt Van Santen. Maar de gevangen waren ook onderworpen aan een streng regime. Van Santen: “Alle gevangen kregen bij binnenkomst een nummer. Dit nummer werd hun identiteit, ze werden alleen hiermee aangesproken. Sommige gevangenen kregen een stoffen kap op wanneer zij door de gangen liepen, dit moest ervoor zorgen dat de gedetineerden niet met elkaar konden communiceren.” De jongste gedetineerde die in de gevangenis heeft gezeten was tien jaar en zat vast voor diefstal. Hij kreeg een maand eenzame opsluiting.

Door de jaren heen is de gevangenis met zijn tijd meegegaan; ingrijpende verbouwingen werden van tijd tot tijd gedaan om de gevangenis bruikbaar te houden. In 1900 werd een kerk op het terrein gebouwd. Een kerk waar alle gedetineerde in aparte hokjes moesten staan, zodat ze niet onderling met elkaar in contact kwamen.  Begin 20e eeuw werd de roep dat eenzame opsluiting niet de beste oplossing is, luider: de gedetineerden moesten naast de celstraf ook sociale contacten kunnen hebben en lichaamsoefeningen kunnen doen.

Tweede Wereldoorlog

Maar echt grote veranderingen in het Nederlandse gevangeniswezen werden pas doorgevoerd na de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de Duitse bezetting van Nederland hebben de Duitsers gebruik gemaakt van Wolvenplein. Politieke gevangen zaten in de gevangenis onder bewaking van Nederlandse SS-­‐soldaten, Duitsers en leden van de NSB. Na de oorlog zaten er echter Duitsers en NSB-­‐ers gevangen. Ook de burgemeester van Utrecht ten tijde van de Tweede Wereldoorlog heeft er nadien vastgezeten vanwege collaboratie. Na het eindigen van de Tweede Wereldoorlog werden ingrijpende veranderingen teweeg gebracht in het Nederlandse gevangenisregime. Steeds meer stemmen laaiden op af te zien van het strikt cellulaire systeem.

In de jaren ‘90 van de vorige eeuw was er al sprake van mogelijke sluiting van gevangenis. Toen ging het echter niet door. Wel ontstond er een burgerinitiatief waarin gesproken werd over een herbestemming voor de gevangenis. Poortman: “Van mij hoeft de gevangenis niet per se dicht, maar ik snap dat het uit het oogpunt van efficiëntie misschien  wel voordeliger is. Maar iedereen in de stad kent het gebouw, het is een rijksmonument en waardevol voor de stad.”

Wolvenplein 01Wolvenplein 02

2 Reacties

Reageren
  1. Wim Vreeswijk

    De sluiting is des te meer wrang en visieloos aangezien Nederland, maar zeker ook Utrecht, door de dramatische afbraak van voorzieningen de armoedisering dus criminaliteit snel gaat toenemen en de behoefte aan gevangenissen weer terugkomt..

  2. Martin van Heusden

    De gevangenis aan het Wolvenplein is/was het laatste restantje van een binnenstadsdeel waarin ‘de sterke arm’ gevestigd was: met de grote Willemskazerne voor het plaatselijke militaire garnizoen (is reeds lang afgebroken), een politiepost bij de brug (het gebouw functioneert thans als advocatenkantoor) en de gevangenis aan het Wolvenplein. En dit betreft nog maar de 19de eeuwse historie.

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).