Is het architectuur, kunst of een enorm koekblik? Het pand op de hoek van het Vredenburg en Achter Clarenburg is in 40 jaar zo opgegaan in het stadsbeeld dat niemand er meer bij stilstaat. Toch is dit ingepakte gebouw uniek. De kleurige emailleplaten zijn in 1977 ontworpen door Jan Bons als vrolijk tegenwicht voor Hoog Catharijne. Tegelijkertijd sloeg hij een brug tussen het oude en nieuwe deel van het centrum. De huidige eigenaar wil het pand verbouwen en het Turkse kiprestaurant Gagawa, dat het tegenwoordig huurt, wil uitbreiden naar de verdiepingen. Voor het kunstwerk lijkt geen plaats meer.

Voorgeschiedenis

Het latere Dixonspand werd rond 1915 gebouwd op de plaats van een 19e-eeuwse bedrijfsruimte waarboven gewoond werd. Het bestond uit een kelder, begane grond, twee verdiepingen en een hoge zolder met Franse kap. Er vestigde zich een café, afwisselend Spanjaardsoord en Schuurman geheten, met in de bovenzaal ruimte voor vergaderingen en feesten. Al snel volgden ook hotelkamers. In 1937 heropende een nieuwe eigenaar het als Hotel-Restaurant De Beurs, genoemd naar de Jaarbeurs die in 1917 op het Vredenburg ontstaan was en in 1930 een groot nieuw gebouw had gekregen.

Het was oorspronkelijk geen hoekpand: er stond nog een lager gebouw naast op de hoek van het Achter Clarenburg. Ook keek men vanuit het café/hotel niet vrij uit over het Vredenburg, maar direct op de zijkant van de oude Stadsschouwburg die daar tot 1942 stond. Rond 1955 begon de Chinese familie Chan een restaurant met de interessante naam ‘Tong Au’ op Vredenburg 65, zoals het huisnummer toen nog luidde. In de jaren 70 is het pand omgenummerd naar Vredenburg 151.

Hoog Catharijne

Het Achter Clarenburg werd met de bouw van het hypermoderne Hoog Catherijne de grens tussen de nieuwe ‘stationswijk’ en de oude binnenstad. In de oorspronkelijke plannen zou het zelfs een brede verkeersweg worden, maar protesten wisten dat te voorkomen. Wel werd de straat verbreed door de meeste oude panden te slopen, inclusief het lage hoekpand naast Vredenburg 151.

Begin jaren 70 kwam de Engelse foto- en elektronicaketen Dixons naar Nederland. Bestaande fotozaken werden overgenomen, maar in Utrecht begon Dixons in 1975 een nieuwe winkel, niet in het net geopende Hoog Catharijne maar op een strategische plek bij de ingang daarvan aan het Vredenburg: in het voormalige restaurant Tong Au. De plek was goed, maar het gebouw zag er slecht uit — vooral de blinde zijgevel waar je vanuit Hoog Catharijne tegenaan liep.

Architect en kunstenaar

In 1976 schakelde Dixons architect Jan van Grunsven (1926-2002) in om het winkelpand een nieuw uiterlijk te geven en voor een uitbreiding aan de achterzijde langs het Achter Clarenburg. Hij had in de jaren ’50 bij Gerrit Rietveld gewerkt en was daarna zelfstandig architect van woningen, winkels en bibliotheekfilialen.

In 1966 ontwierp Van Grunsven de Openbare Leeszaal Kanaleneiland. Hij liet deze kleurrijk beschilderen door kunstenaar-ontwerper Jan Bons (1918-2012), die hij kende via Rietveld. Bons was vooral bekend als grafisch ontwerper van affiches en logo’s voor Toneelgroep Studio, Toneelgroep de Appel, de VPRO en (later) het IDFA. Hij was echter ook monumentaal kunstenaar en maakte wandschilderingen, mozaïeken en plastieken. De samenwerking op Kanaleneiland was blijkbaar goed bevallen, want tien jaar later betrok Van Grunsven Bons ook bij het Dixonspand.

Uit schetsen uit Bons’ archief blijkt dat meerdere opties voor gevelbekleding zijn overwogen: een muurschildering, sgrafitto, kiezelpleister en een gemetseld reliëf van verschillende bakstenen. In deze eerste ideeën werd behalve de blinde zijgevel ook al de voorgevel meegenomen, maar nog met behoud van de ramen die uiteindelijk aan het zicht zouden worden onttrokken.

Het duo koos namelijk voor een bekleding van gedecoreerde emailleplaten op een raamwerk, van de eerste verdieping tot aan de dakrand. De oude gevel met ramen en al zit er nog gewoon achter en het pannendak steekt er bovenuit. Op de verdiepingen kwamen magazijnen, dus daar was geen daglicht nodig. De begane grond kreeg iets naar achter liggende glazen etalagewanden.

Het omhulsel was een gewaagd ontwerp dat het pand totaal van karakter zou veranderen. Toch ging de gemeentelijke Schoonheidscommissie (de toenmalige Welstand) na enkele kleine aanpassingen in augustus 1976 akkoord. Bij het bouwplan hoorde ook het nieuwe achterhuis, dat Van Grunsven echter een totaal onopvallend uiterlijk gaf.

Psychedelisch

Aan de ontwerptekeningen te zien bedacht Jan Bons eerst de vormen en daarna de kleuren. Een schets op een kartonnen maquette maakte nog gebruik van perspectiefwerking, maar het uiteindelijke werk werd ‘plat’ van karakter met egale kleuren. Dat leverde een consistenter en rustiger beeld op — als je van dat laatste kunt spreken.

Het kunstwerk doet mij denken aan de COBRA-stijl van de schilders Appel, Corneille en Constant. Dat zal komen door de felle kleuren, de ogenschijnlijk kinderlijke stijl en de fantasiewezens die je er eventueel in kunt zien — dromerige mengvormen van mensen, dieren en planten. Er zijn ook overeenkomsten met de psychedelische kunst uit de jaren ’60 en ’70. Het is in ieder geval geen figuratieve voorstelling met een betekenis. Jeroen Bons, zoon van de ontwerper, zegt erover: “Jan wilde iets vrolijks, kleurigs en vrijgevochtens maken als tegenhanger van het zakelijke Hoog Catharijne.”

Emaille

“De blikvanger van Dixons op de hoek van Vredenburg en Achter Clarenburg in Utrecht is bijna klaar,” schreef het Utrechts Nieuwsblad begin november 1977 onder de kop “Pand in panelen verpakt”. De gevelplaten werden bijzonder duurzaam en kleurvast uitgevoerd in emaille (glasglazuur).

De panelen werden gemaakt door de firma Langcat, sinds 1898 fabrikant van emaille reclame- en straatnaamborden. Dit Bussumse bedrijf had ook een vestiging in De Pijp in Amsterdam en Jeroen Bons herinnert zich daar in 1977 met zijn vader te zijn geweest om proefplaten te beoordelen. Het beeldmerk van Langcat, een langgerekte zwarte kat, is in de geveldecoratie opgenomen en linksonder nog aanwezig.

Beeldbepalend

Al vond niet iedereen het mooi, voor het winkelende publiek was het omhulsel aantrekkelijker dan de blinde gevel die herinnerde aan de sloop voorafgaand aan Hoog Catharijne. Door de eigentijdse toevoeging aan een oud pand werd de harde grens tussen het oude en nieuwe winkelgebied verzacht. Samen met de verticale glasmozaïeken aan de lichtgebogen gevelwand van Hoog Catharijne — het meest speelse onderdeel van het winkelcentrum — werd het Achter Clarenburg een kleurrijke winkelstraat.

Dixons werd in 1978 overgenomen door het Vendex-concern van V&D. Na diverse overnames in het afgelopen decennium sloot in 2014 de winkel aan het Vredenburg. Met de vestiging van kiprestaurant Gagawa kreeg het pand z’n oude horeca-functie terug. De eigenaar wil het pand binnenkort renoveren en de verdiepingen bruikbaar maken, waardoor het beeldbepalende kunstwerk dreigt te verdwijnen.

Ontmanteling

Hoog Catharijne wordt momenteel ingrijpend vernieuwd. Het Vredenburg krijgt een nieuwe pleinwand waarin niets meer zal herinneren aan de jaren 70. Alleen daarom al moet het gevelkunstwerk op de hoek blijven. Maar vooral omdat het afwijkend en eigenzinnig is — het koesteren waard tussen winkels die allemaal op elkaar lijken, ook als je het kunstwerk niet mooi vindt. Wat erachter vandaan komt is echt niet beter, zeker niet als er grote gevelreclames voor in de plaats komen.

De emaillepanelen laten zich waarschijnlijk zonder schade verwijderen. Jeroen Bons wil zich daarom sterk maken voor demontage, opslag en herplaatsing. Maar wat mij betreft stellen we alles in het werk om het op het Vredenburg te houden, waar het inmiddels thuishoort. Helaas is het geen beschermd monument, maar gemeente of welstands- en monumentencommissie: probeer deze ontmanteling te voorkomen!

Oproep

Ik snap dat het niet rendabel is om enkele verdiepingen op te offeren aan kunst. Daarom mijn suggestie aan de eigenaar/gebruiker: haal er bijvoorbeeld tien panelen uit en vervang die door glasplaten met een van binnenuit doorzichtige opdruk (en bewaar die panelen natuurlijk goed). Zo kun je de verdiepingen gebruiken, maar blijft het totaalbeeld behouden. Zie dit kunstwerk niet als een obstakel, maar doe er je voordeel mee: wie heeft er nou zo’n gek pand? Met meer gevelreclames onderscheid je je echt niet.

Tot slot, naar aanleiding van m’n eerdere stuk over de wandschildering van Jan Bons op Kanaleneiland heeft de Werkgroep Directe Voorzieningen onderzocht of deze teruggebracht kan worden. Reconstructie lijkt haalbaar, en ook de familie Bons is voorstander, maar het bestuur van de tegenwoordige moskee aan de Bernadottelaan is nog niet overtuigd. Een nieuwe kans dient zich wellicht aan als de moskee wegens ruimtegebrek naar een andere locatie gaat. Laten we ondertussen de energie richten op het behoud van het nog bestaande werk van Jan Bons.