Seinhuis Blauwkapel: nieuw monument kan pareltje voor Tuindorp worden | De Utrechtse Internet Courant Seinhuis Blauwkapel: nieuw monument kan pareltje voor Tuindorp worden | De Utrechtse Internet Courant

Seinhuis Blauwkapel: nieuw monument kan pareltje voor Tuindorp worden

Seinhuis Blauwkapel: nieuw monument kan pareltje voor Tuindorp worden
Seinhuis Blauwkapel aan de Eykmanlaan (foto Arjan den Boer)
Enigszins verscholen in een uithoek van Tuindorp staat, bij de spoorwegovergang aan de Eykmanlaan, het enige overgebleven seinhuis van Utrecht. De andere zijn gesloopt bij het verdwijnen van de klassieke beveiliging en de komst van de centrale verkeersleidingspost, waarvoor ProRail momenteel een groot nieuw gebouw realiseert in de Cartesiusdriehoek. Het seinhuis Blauwkapel uit 1950, sinds kort een gemeentelijk monument, wordt vanwege z’n ronde vorm toegeschreven aan Sybold van Ravesteyn, architect van onder meer het oude station Utrecht CS.

Enigszins verscholen in een uithoek van Tuindorp staat, bij de spoorwegovergang aan de Eykmanlaan, het enige overgebleven seinhuis van Utrecht. De andere zijn gesloopt bij het verdwijnen van de klassieke beveiliging en de komst van de centrale verkeersleidingspost, waarvoor ProRail momenteel een groot nieuw gebouw realiseert in de Cartesiusdriehoek. Het seinhuis Blauwkapel uit 1950, sinds kort een gemeentelijk monument, wordt vanwege z’n ronde vorm toegeschreven aan Sybold van Ravesteyn, architect van onder meer het oude station Utrecht CS.

Van Ravesteyn

Veel Utrechters kennen spoorwegarchitect Sybold van Ravesteyn van het sierlijke oude station uit 1939, dat in de jaren 70 moest wijken voor de vernieuwingen rond Hoog Catharijne. De golvende gevel en de beelden bovenop waren kenmerkend voor Van Ravesteyn, die naar Italiaans voorbeeld een heel eigen neobarokke stijl ontwikkelde. Bij de architecten van het Nieuwe Bouwen was zijn frivole stijl omstreden. Bij de NS moest hij het opnemen tegen mede-architect Schelling, die het functionalisme aanhing.

Hoogtepunt in het oeuvre van Van Ravesteyn vormen enkele erg elegante seinhuizen uit de jaren 30. Het seinhuis van Maastricht is bewaard gebleven, maar het allermooiste stond in Utrecht bij de — ook door hem ontworpen — Leidseveertunnel. Het was haast een surrealistisch sculptuur. Ironisch genoeg is het nooit als seinhuis gebruikt; het was enkele decennia een zeer bijzondere noodwoning en werd in 1958 gesloopt. In Utrecht zijn wel andere panden van Van Ravesteyn bewaard: zijn eigen woonhuis aan de Prins Hendriklaan en het CAB aan de Cartesiusweg (nu NUtrecht).

Het seinhuis bij de overweg aan de Eykmanlaan (Arjan den Boer)

Seinhuis Blauwkapel

Heeft Sybold van Ravesteyn ook het seinhuis Blauwkapel ontworpen? Het lijkt niet op zijn ranke seinhuizen uit de jaren 30, maar de ronding en de materialen doen wel aan zijn andere gebouwen denken. Waar sommige publicaties het seinhuis Blauwkapel aan Van Ravesteyn toeschreven, laat het pas verschenen overzichtswerk van Kees Rouw het onvermeld.* Dat lijkt terecht, want onder de bouwtekening uit 1949 staat geen architect maar slechts de dienst Weg en Werken van de NS. Het kwam echter wel tot stand in de tijd dat Van Ravesteyn eindverantwoordelijk was en zijn invloed is onmiskenbaar. Dat geldt vooral voor de combinatie van baksteen en pleister, de ronde gevel en de stalen kozijnen. Kortom, Blauwkapel heeft een seinhuis in de stijl van Van Ravesteyn.

* AANVULLING:
Naar aanleiding van dit stuk liet Kees Rouw, schrijver van het overzichtswerk over Van Ravesteyn, weten dat hij het seinhuis wél aan deze architect toeschrijft. In de meegestuurde bouwaanvraag uit 1950 is ir. S. van Ravesteyn als bouwmeester ingevuld. Nu weten we dus tóch vrijwel zeker dat Sybold van Ravesteyn de architect van Seinhuis Blauwkapel was!

 

Blauwkapel is nog steeds een druk spoorwegknooppunt (Arjan den Boer)

Spoorwegknooppunt

Sinds 1874 kruist de spoorlijn naar Amersfoort bij Blauwkapel de Oosterspoorbaan naar Hilversum. Bij dit unieke gelijkvloerse kruispunt werden later verbindingsbogen aangelegd, zodat treinen van Utrecht CS naar Hilversum konden. Om al dat verkeer in goede banen te leiden waren er oorspronkelijk vijf blokposten en een hoofdpost bij de kruising. Deze werd in 1944 door geallieerde bommen verwoest.

Het nieuwe seinhuis — eigenlijk: Post T (treindienstleider) — bij Blauwkapel werd in 1950 gebouwd voor een nieuw type spoorbeveiliging naar Amerikaans voorbeeld, NX-beveiliging genoemd. Blauwkapel was na Roosendaal de eerste plek in Nederland waar dit werd doorgevoerd. Op het bedieningstableau had men een grafisch overzicht van de kruising, verbindingsbogen en aftakkingen. Het uitzicht door de panoramische ramen was dus strikt genomen niet nodig, maar kwam wel van pas voor de bediening van de overweg.

Het NX-bedieningstableau Blauwkapel in 1960 (collectie Spoorwegmuseum)

De begane grond bestond uit een batterijkamer en een relaiskamer. De laatste was gevuld met grote kasten vol B-relais: elektromagnetische beveilingingsschakelaars. Elders stonden deze soms in een apart relaishuis. Dat dit in Blauwkapel werd gecombineerd verklaart de wat plompe basis van het seinhuis.

Wand met B-relais op de benedenverdieping van het seinhuis, 1952 (collectie Spoorwegmuseum)
In de voormalige relaiskamer worden tegenwoordig kinderfeestjes gehouden (Arjan den Boer)

Veranderde omgeving

Toen het seinhuis gebouwd werd bestond de Eykmanlaan nog niet. Het lag aan het einde van de Jordanlaan (toen Rooseveltweg) langs het Zwarte Water. Vlakbij was een tolpost gevestigd. Toen de tolheffing in 1953 werd opgeheven begon de tolbaas daar speeltuin De Pan, die nog steeds bestaat.

Tolslagboom met op de achtergrond het seinhuis, 1953 (Jaarboek Oud-Utrecht/Utrechts Archief)

Tot 1954 hoorde Tuindorp — een woonwijk uit de jaren 30 — met de aangrenzende polders en Fort Blauwkapel bij de gemeente Maartensdijk. Met de annexatie door Utrecht ontstond het plan voor de nieuwe flatwijk Tuindorp Oost. Rond 1960 werd de Eykmanlaan aangelegd als doorgaande weg. Later is de Jordanlaan ter hoogte van de speeltuin afgesloten en het Zwarte Water gedempt.

Modernisering

In 1962 werd het seinhuis aan de achterzijde uitgebreid. De oude NX-beveiliging werd vervangen door een CTC-systeem: Central Traffic Control, ook wel Centrale Verkeers Leiding (CVL) genoemd. Op afstand werden daarmee de wissels en seinen van een groter gebied bediend: Blauwkapel, Groenekan, Maartensdijk, Bilthoven en Den Dolder. De centralisatie van de beveiliging zette verder door toen de afstanden er technisch niet meer toe deden. In de jaren 90 werd de bediening overgenomen door de Centrale Verkeersleidingspost bij Utrecht CS.

Het nieuwe, veel grotere bedieningstableau, 1963 (collectie Spoorwegmuseum)

In 1996 werd het seinhuis buiten gebruik gesteld en diende nog kort als noodbedieningspost. Het werd door de afgelegen ligging al snel een hangplek voor jongeren die vernielingen aanrichtten en voor overlast zorgden bij de naastgelegen speeltuin (Voorheen) De Pan. De situatie was gevaarlijk, want binnen lagen nog losse stroomkabels. Een sloopaanvraag werd — gelukkig — afgewezen. De NS heeft het pand toen onderhands ter beschikking gesteld aan de speeltuin. Met steun van de gemeente is het seinhuis leeggeruimd en heringericht. Op de benedenverdieping kwam een ruimte voor kinderfeestjes en een invalidentoilet. Boven is een studiowoning waar de beheerder soms slaapt om toezicht te houden.

Uitzicht vanuit het seinhuis, nu beheerderswoning (Arjan den Boer)

Toekomst

Het gebied aan het einde van de Eykmanlaan is in ontwikkeling. Het nieuwe Gerrit Rietveld College is pas geopend. Achter de speeltuin, waar eerst een aannemersbedrijf zat, komt binnenkort een appartementengebouw dat met een afgeronde zijde aansluit bij de architectuur van het seinhuis. De speeltuin zelf vervult een belangrijke functie in Tuindorp. Het seinhuis ligt echter wat terzijde en wordt in de praktijk niet vaak gebruikt. De hoofdverdieping is eigenlijk niet toegankelijk.

Het seinhuis gezien vanuit speeltuin De Pan (Arjan den Boer)

Zou het niet leuk zijn als het seinhuis Blauwkapel een kleinschalige horecafunctie krijgt? Een kop koffie met een broodje en panoramisch uitzicht op de sporen, in de zomer vanaf een klein terras op de omloop? In de buurt zijn weinig van zulke gelegenheden, dus het zou een aanwinst zijn voor Tuindorp, Tuindorp Oost en het nabijgelegen deel van Overvecht. Het seinhuis zelf zou zo uit z’n winterslaap ontwaken.

Goed nieuws: dit is precies wat het bestuur van speeltuin De Pan ook wil. Nadat het seinhuis naar verwachting eind 2016 een rioolaansluiting krijgt, wil men zo’n koffie- en theetentje beginnen. Of de mensen van De Pan het zelf gaan doen, of dat een kleine zelfstandige het gaat runnen is nog niet zeker. Ik stel me zo voor dat het binnen aangekleed wordt met wat spoorattributen; misschien heeft het Spoorwegmuseum wel een klein bedieningspaneel over? Ik kom over een paar jaar graag langs voor een kopje koffie!

Utrecht staat vol met vergeten gebouwen: markante panden uit een ver of recent verleden waar iedereen zomaar aan voorbij loopt. Rondleider, publicist en monumentenfreak Arjan den Boer vestigt elke maand in tekst en beeld de aandacht op zo’n gebouw. Het liefst kijkt hij er ook binnen.

Arjan den Boer

Arjan den Boer

Arjan den Boer is publicist over geschiedenis, design, monumenten en architectuur. Voor DUIC schrijft hij dit jaar over verdwenen villa's in Utrecht.

Profiel

13 Reacties

Reageren
  1. Eric

    Ik zou er zeker eens koffie gaan drinken; heb er jaren gewerkt als seinhuiswachter en als treindienstleider en daar de leukste jaren van mijn spoorcarrière beleefd…

  2. Niels Bokhove

    Wat een prachtig stuk! Er wordt heel wat afgeklaagd op deze plek in DUIC (ook door mij af en toe), maar dit is werkelijk een pareltje. Ook het seinhuis zelf natuurlijk.
    Het is jammer dat het niet onomstotelijk van Van Ravesteyns hand is, maar dat geldt voor meer NS-bouwsels. En het belette gelukkig niet om het tot gemeentelijk monument te promoveren. Daar staat tegenover de afbraak van zijn station in Rotterdam, maar dat heb ik altijd al veel minder mooi gevonden.

  3. marjolein

    dank voor deze boeiende informatie ! het is een prachtig klein gebouw en het zou fantastisch zijn als het een publieke functie krijgt.
    Vaak staan er op dit punt ouders en grootouders met hun kinderen naar de voorbij komende treinen te kijken, stel je voor dat je dat samen op een hoger niveau ooit in dit Spoorwachtershuis kan doen..

  4. Gerda

    Wederom genieten!

  5. Jan Korff de Gidts

    Pracht idee van Arjan, zo zit Utrecht, denk ik vol met parels.

    Heb je er mogelijk je eigen overzichtje van, Arjan?

    ps: wanneer is er een eerstvolgende rondleiding, ik kom graag kijken en hoop op een uitnodiging.

  6. Luuk Upuuk

    Ik ben zeker een fan!! T.z.t. zal er toch zeker wel een uitgever te vinden zijn om deze pareltjes van Arjan den Boer uit te geven?

  7. Arjan den Boer

    @ Jan Korff de Gidts: ik heb zeker een lijstje met gebouwen voor mezelf! Als je bedoelt rondleidingen door het seinhuis, die zijn er niet. Ik geef rondleidingen in Slot Zuylen en Spoorwegmuseum, en incidenteel/op aanvraag stadswandelingen.

    @Luuk Upuuk: leuk idee om over een klein jaartje eens te onderzoeken!

  8. Corine

    Prachtig huisje, en dan de zoveelste hippe koffietent in Utrecht? Maar goed, hier kan dat nog goed. In Tuindorp/Voordorp zeker ruimte voor horeca.

  9. Monique

    Helemaal mee eens. Prachtige gebouwtje, perfecte plek, superkans om daar iets aantrekkelijks van te maken.

  10. Jan Scherjon

    De ezelsdijk had je tegenover het seinhuisje en als kinderen
    veel gespeeld daar, en bij dat tolhuis kon je limonade kopen.

  11. LK

    Het lijkt me fantastisch om daar koffie te kunnen drinken en een broodje te kunnen eten met kinderen, opa’s en oma’s en toevallige voorbijgangers. Ik zou het zelfs wel willen runnen! Niet hip, gewoon gezellig voor alle leeftijden.

  12. Martijn van Dijk

    Ik zou hier graag eens koffie drinken en mijn vader meebrengen die er jaren heeft gewerkt en ook de laatste dienst daar heeft gedraaid in 1996.

    Nostalgie met een gezellig tintje. Thumbs up !

  13. Piet van Vledder

    In 1960 stond ik voor de gesloten spoorbomen lucifers te verkopen voor de club waar ik lid van was. 5 cent per pakje. Ik was 11 jaar. Later honderden keren de overweg gepasseerd en iedere keer kijk je dan naar dat prachtige gebouwtje. Moet gewoon behouden blijven. Als er koffie komt stap ik zeker naar binnen.

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).