Een half miljoen graniettegels van over de hele wereld worden naar Utrecht gehaald om het nieuwe kunstwerk Markt Mozaïek op het Vredenburgplein mogelijk te maken. De gekleurde stenen vormen herkenbare producten van de markt zoals een vis, een stuk kaas, een croissant, een artisjok en olijven. Het granietsteen komt onder meer uit India – vorig jaar werd echter bekend dat er in dat land een hoop misstanden in de granietsector zijn, zoals kinderarbeid, onveilige werkomstandigheden en milieuschade. Krijgt het Vredenburgplein wel schone stenen?

Het Vredenburg is het grootste en een van de bekendste pleinen van Utrecht. Met het vernieuwde Hoog Catharijne en de nieuwe marktopstelling moet het plein fungeren als entree tot de historische binnenstad. Ook is op het Vredenburgplein plek voor kunst. Vorig jaar hebben duizenden Utrechters gestemd op hun favoriete kunstwerk en de keuze viel op Markt Mozaïek van Jennifer Tee.

Het mozaïek wordt 42 bij 87 meter en beslaat daarmee bijna hele hele plein. Met het werk wil kunstenaar Jennifer Tee de lange geschiedenis van het Vredenburg als marktplein benadrukken. Daarnaast verwijst zij door het gebruik van mozaïek naar de Romeinse geschiedenis van de stad. De contouren van het zestiende-eeuwse kasteel Vredenburg zijn ook zichtbaar: twee muren en één van de vier torens. Kunstenaar Tee vertelt: “Het Vredenburg moet een functioneel plein blijven, waar ook meerdere dagen in de week een markt is, maar ook een plein met een intiem karakter – een ontmoetingsplek.” Het mozaïek zal bestaan uit 490.000 graniettegels. Deze worden uit landen gehaald als India, China, Brazilië, Zuid-Afrika en enkele Europese landen.

Juist de granietsector in India was vorig jaar in het nieuws. Onderzoek, in opdracht van de Landelijke India Werkgroep en Stop Kinderarbeid, toont aan dat moderne slavernij, lage lonen, gevaarlijke en ongezonde werkomstandigheden alomtegenwoordige praktijken zijn in Zuid-Indiase granietgroeven. Toenmalige minister van Buitenlandse Handel, Lilianne Ploumen, gaf in november 2017 ook aan dat het gaat om ‘ernstige arbeidsomstandigheden in Indiase steengroeven’ en bevestigt dat die ook al in 2014 werden geïdentificeerd. Alle betrokken partijen bij het kunstwerk op het Vredenburgplein laten weten dat ze op de hoogte zijn van de misstanden.

De Landelijke India Werkgroep zegt dat het erg lastig is om volledig schone stenen te krijgen: er kleven dus vaak misstanden aan het verkrijgen van graniet. Zelfs in de gebieden waar het Utrechtse graniet vandaan komt zijn risico’s en de werkgroep benadrukt dat hetzelfde geldt voor andere delen van de wereld. “Wij hebben de misstanden in India aan de kaak gesteld, maar een deel van het graniet komt ook uit China, Zuid-Amerika en Afrika – het is maar de vraag hoe het daar zit met duurzaamheid en arbeidsomstandigheden.”

De granietsector geeft in zijn algemeenheid niet graag openheid over zaken. Het is een concurrentiegevoelige tak; sommige bedrijven zijn jaren bezig geweest om de juiste lokale buitenlandse partners te vinden en die bedrijven zien niet graag dat concurrenten er met deze leveranciers vandoor gaan. Het buitenlandse graniet voor het Vredenburgplein komt via twee firma’s naar Nederland. Stonebase verzorgt het graniet uit China, Veenstra Natuursteen regelt het gesteente onder andere uit Zuid-Afrika, Brazilië en India.

Openheid

De Landelijke India Werkgroep ziet graag dat overheden transparantie laten meewegen in aanbestedingen waar graniet uit risicovolle gebieden bij betrokken is, en niet alleen kosten. “De volledige keten, van groeve tot het gebruik hier in Nederland, zouden juist inzichtelijk moeten zijn.”

Omdat het rapport over de misstanden in de granietsector over India gaat, wilde DUIC graag dat Veenstra openheid gaf over de eigen keten, waar bedrijven normaliter niet snel om staan te springen. Veenstra werkte wél graag mee, maar met de afspraak dat DUIC de leveranciers dan niet zou publiceren, tenzij er misstanden gevonden zouden worden. Die mochten we dan benoemen. De Landelijke India Werkgroep: “Het is bijzonder dat zij dit openbaren aan een journalist, die transparantie is goed. Op basis daarvan willen we samen met bedrijven werken aan verbeteringen. Wij vragen niet om te stoppen met importeren, want dan hebben de arbeiders geen inkomsten meer.”

Peter Veenstra komt zelf al heel lang in India en weet van de problemen die in sommige mijnen spelen, maar hij geeft aan dat hij met zijn bedrijf er alles aan doet om te zorgen voor ‘schone stenen’. Veenstra: “Naast het idealisme om te zorgen voor een fatsoenlijke leefbare wereld voor mens en milieu zowel buiten als binnen Nederland, is het ook een verantwoordelijkheid die wij als leverancier hebben aan onze afnemers. Wie wil er anno 2018 ‘besmet’ natuursteen in huis?”

Veenstra heeft verschillende maatregelen genomen om te zorgen dat zijn natuursteen van juiste afkomst is: het bedrijf werkt met bedrijven die gecertificeerd zijn door IGEP, een duurzaamheidsinitiatief, en daarnaast heeft Veenstra eigen controleurs in dienst die het materiaal en de arbeidsomstandigheden keurt. “Onze leverancier betaalt zijn werknemers bij arbeidsongeschiktheid de rest van hun leven gewoon door. Voor één werknemer die het zware werk niet meer kan doen, is er een functie als poortwachter gecreëerd. Ook heeft de fabriek enkele koeien, voor melk, voor de werknemers. Als ik er kom, voel ik een prima werksfeer.” Ook heeft Veenstra een eigen Code of Conduct die zijn partners moeten ondertekenen, ook hierin staan zaken vermeld over arbeidsomstandigheden en duurzaamheid.

De Landelijke India Werkgroep vraagt zich bij dit soort afspraken wel altijd af of ze ook nageleefd worden. De werkgroep laat weten: “IGEP wordt door velen gezien als een ondeugdelijk keurmerk.” Het is ook niet zo dat alle Nederlandse ondernemers zelf gaan kijken in India. Veenstra doet dat wel.

Hij zegt: “Onaangekondigd langskomen lukt mij helaas niet, omdat wij voor ons zakenvisum een uitnodiging van een leverancier moeten hebben, dus één van de leveranciers weet dat ik kom.” Hij geeft aan wel met zekerheid te kunnen beoordelen hoe het eraan toe gaat: “Daar heb ik wel degelijk zicht op: we komen in de granietgroeven. Op dit moment wordt er geboord met mechanische boren aan een kraan (meerdere op een rij). Vroeger stonden de arbeiders met twee man aan een boormachine, maar ook daarin zijn de werkomstandigheden verbeterd. Ik heb tientallen groeven bezocht maar heb nooit kinderen zien werken in de groeven zelf, alleen heb ik gezien dat er kinderen bij de hutjes van de arbeiders speelden. Daar wonen ze met hun gezinnen vaak ver van de bewoonde wereld, het is een kleine gemeenschap op zich.”

Veenstra is niet alleen ter plekke bezig om de zaken goed te regelen. “Binnen onze brancheorganisatie hebben wij enkele jaren terug reeds het vraagstuk rond Maatschappelijk Verantwoorden Ondernemen aan de orde gesteld. Onlangs hebben wij nog onze medewerking toegezegd aan het pilotproject Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen dat moet leiden tot een Natuursteenconvenant onder leiding van de Sociaal Economische Raad waarbij brancheorganisaties, overheden (Nederland en de Vlaamse overheid) bedrijven, vakbonden en de Landelijke India Werkgroep zijn aangesloten.” Het is ook dit convenant waar de Landelijke India Werkgroep zich hard voor maakt. De partijen willen met het convenant bereiken dat de omstandigheden voor de arbeiders, hun omgeving en het milieu verbeteren. Hiervoor is in de eerste plaats goed inzicht in de plaatselijke omstandigheden nodig om beslissingen over verbeteringen te kunnen nemen.

In de tweede plaats is samenwerking tussen partijen belangrijk. De partijen samen kunnen beter tot oplossingen komen bij problemen die individuele bedrijven niet aankunnen. Daarnaast is Maatschappelijk Verantwoord Inkopen door overheden, zoals de gemeente Utrecht, een belangrijk middel om bedrijven te stimuleren om risico’s aan te pakken. Overheden, en dan met name gemeenten, zijn een belangrijke inkoper van natuursteen.

China

Het graniet uit China wordt verzorgd door Stonebase, het recente nieuws over de misstanden gingen niet over dit land. Het bedrijf legt wel uit dat ook zij bewust inkopen. “We werken al lange tijd met vaste partners die beseffen dat zowel onze als hun naam niet besmet moet raken met ‘foute omstandigheden’ om een langetermijnpositie in de markt te behouden.” Stonebase geeft aan dat ze soms ook meer betalen dan nodig is om te zorgen dat het steen op een nette manier verkregen wordt. “Echter is de keerzijde van het verhaal dat het besef ook bij onze opdrachtgevers moet leven dat ze niet slechts op prijs moeten inkopen.”

Stonebase werkt ook alleen met bedrijven die SA8000 gecertificeerd zijn. “We bezoeken regelmatig onverwacht de groeven. Daarnaast heeft het SA8000-certificaat, dat door een onafhankelijke instantie wordt afgegeven en gecontroleerd, een houvast voor ons dat conform de normen gewerkt wordt. Dit SA8000-certificaat wordt in meerdere industrieën toegepast en wereldwijd geaccepteerd en is zeker niet zomaar een theoretisch verhaal.”

Bij de gemeente is er vanaf het begin af aan al gesproken over het gebruik van natuursteen. “Graniet is veelal de eerste keus voor zo’n plein omdat het zeer duurzaam is – een plein zoals Vredenburg wordt zeer intensief gebruikt”, laat de gemeente weten. De gemeente heeft, toen bekend was dat er gewerkt zou worden met graniet, contact opgenomen met de schrijvers van het eerdergenoemde rapport waarin de misstanden opduiken. Ook is de gemeente uiteindelijk in gesprek geweest met de Landelijke India Werkgroep. “Om ons te laten adviseren. Ook voor toekomstige projecten kunnen we daar baat bij hebben.”

Waterdicht

Hoewel er misstanden zijn in de granietsector in India en mogelijk ook in andere delen van de wereld, lijkt het erop dat Utrechters straks met een schoon geweten over het Vredenburgplein kunnen lopen. Maar er kleven altijd risico’s aan het gebruik van het natuursteen, benadrukt de Landelijke India Werkgroep. Er zijn onderzoeken die de waarde van duurzaamheidscertificaten op z’n minst relativeren. Maar ook de Landelijke India Werkgroep meent dat we vooral graniet uit India moeten blijven kopen en ‘de dialoog blijven voeren met de lokale leveranciers en iedere keer aandacht besteden aan de werkomstandigheden, om zo bij te dragen aan een betere wereld’.

Ondertussen worden de eerste voorbereidingen op het Vredenburgplein voor de komst van het graniet al getroffen. Het plein ligt voor een gedeelte open om kabels en leidingen te verleggen. In het voorjaar moeten er de eerste graniettegels komen te liggen. Wanneer het kunstwerk af zal zijn, is nog niet bekend.