Bijna tachtig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn nog niet alle bommen ontploft. Tijdens bodemwerkzaamheden wil het nog weleens voorkomen dat er een onontploft explosief, ook wel een blindganger, wordt gevonden. Door heel Europa gebeurt dit regelmatig, zo ook in Utrecht. De gemeente heeft in kaart gebracht waar mogelijk nog onontplofte bommen liggen. Die Bommenkaart is een handig overzicht voor aannemers, maar vertelt ook een verhaal over Utrecht in de Tweede Wereldoorlog. 

Om veilig te kunnen werken, wordt daarom voor het graven onderzoek gedaan naar mogelijke explosieven in de grond. Men duikt de archieven in, op zoek naar eventuele bombardementen of dumpingen van munitie. Tot nu toe werd dit apart onderzocht bij ieder bouwproject waar in de grond of het water gewerkt wordt. Maar door de komst van de Gemeentebrede kaart ontplofbare oorlogsresten, ook wel de Bommenkaart genoemd, is dat nu niet meer nodig. Het is een potje mijnenveger, maar dan op een hele grote schaal. Door de gevaarlijke gebieden te markeren, kan de rest als veilig worden bestempeld. In totaal is twee procent van de gemeente aangewezen als ‘verdacht gebied’.

Dat er mogelijk een bom onder je huis ligt, klinkt niet prettig, maar een risico is het volgens de gemeente niet. “Wonen en werken in een verdacht gebied is niet direct een gevaar”, schrijft het college van B&W in de raadsbrief over de kaart met oorlogsresten. “Explosieven die niet ontploft in de bodem liggen, zijn niet gevaarlijk. Als er gewerkt wordt in de grond, of er heftige trillingen zijn, is het risico op ontploffing iets groter. Maar nog steeds erg klein.” 

De Bommenkaart is het resultaat van een 258 pagina’s dik onderzoeksrapport. Het staat vol oude luchtfoto’s van de gemeente waarin kraters en blindgangers zijn gemarkeerd met rondjes en kruisjes. Zowel de opmars van de Duitsers als die van de geallieerden wordt besproken Bombardementen worden stuk voor stuk behandeld, evenals neergestorte vliegtuigen. De informatie komt uit Nederlandse, Duitse, Britse, Canadese en Amerikaanse archieven. 

Dumpening en bombardementen

De forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie staan in een boog om de stad heen, van Zuilen tot Lunetten, uitgelicht in oranje. De eilanden en de slotgrachten eromheen zijn allemaal aangemerkt als verdacht gebied. Tijdens de bezetting maakte de Duitsers er gebruik van, waarbij uiteindelijk munitie als kogels en granaten zijn achtergelaten en gedumpt.

Rondom fort Blauwkapel is in de laatste maanden van de oorlog meerdere keren gebombardeerd door geallieerde bommenwerpers. De oranje stippen staan boven spoorkruising er vlak naast, van de lijnen Utrecht-Hilversum en Utrecht-Amersfoort. Ook bij de spoorbruggen richting Amsterdam en Rotterdam, en de spoorlijn die door de forten in Lunetten loopt, zijn in de bombardementen terug te zien.

Het uitschakelen van de spoorwegen was van strategisch belang. De Duitsers maakten er veel gebruik van voor het transport van oorlogsmaterieel. Ook in het hart van het Utrechts spoornetwerk staat daarom een grote oranje vlek op de kaart. Op 13 oktober 1944 werd het stationsgebied twee keer zwaar getroffen door raketten en bommen. Ook het politiebureau Paardenveld was hierbij een doelwit, want op het dak stond afweergeschut. De schade in de omgeving was groot, wat ook nu nog terug te zien is het gebrek aan oude gebouwen tussen Centraal Station en het Paardenveld.

Ook langs de Catharijnesingel, rondom de huidige rechtbank, is te zien dat er bombardementen op het daarnaast gelegen rangeerterrein zijn geweest. Daarbij kwam een trein vol Duitse raketten tot ontploffing. De gevel van de Psychiatrische Kliniek van het Academisch ziekenhuis werd hierbij weggevaagd. 

Tekst loop door onder de foto

Op 4 november 1944 is de jongerius fabriek onder vuur genomen. Op de fabriek en rondom de Veilinghaven en de Croeselaan kwam een groot aantal bommen neer. Er zijn ook bommen in het Merwedekanaal terechtgekomen, waardoor ook dit op de kaart is gearceerd. In ieder geval een daarvan is afgegaan, wat getuigen hebben verteld dat omwonenden de dode vissen aten.

Tekst loopt door onder de foto

Ramp

In de decennia na de oorlog is veel munitie geruimd en onschadelijk gemaakt. Een manier om dit te doen, was door het in zee te dumpen. Daarom werd ook in 1967 een schip in de Kernhaven in Lage Weide volgeladen. Het ging om tienduizenden kilo’s oude munitie van Nederland, de Duitsers en de geallieerden. De oorzaak is nooit opgehelderd, maar op 12 juni brak er brand uit op het schip, dat uiteindelijk ontplofte. 

Het staat nu bekend als de Utrechtse Munitieramp. Twee mensen kwamen om, 140 moesten naar het ziekenhuis. De knal was zo groot dat een deel van het schip uit het water en op de wal terecht kwam. Een deel van de munitie ontplofte niet, maar werd ver weg geslingerd. In de maand daarna is de hele omgeving uitgekamt, en zijn tot op een kilometer van de ontploffing explosieven teruggevonden. 

Tekst loopt door onder de foto

De ramp zorgt voor een opvallend verschijnsel op de bomenkaart. Bij het opruimen is alleen het land onderzocht, maar zullen ook explosieven in het water van de haven en het Amsterdam Rijnkanaal terecht zijn gekomen. Los van de bombardementen op de spoorbruggen, is hier dus alleen het water als verdacht gebied aangegeven.