De grenzen opzoeken, maar dan letterlijk: in deze nieuwe DUIC-serie gaan we op bezoek bij attracties en plekken langs de grenzen van de gemeente. We beginnen onze tour langs de gemeentegrenzen op een sprookjesachtige plek met een rijke historie: Kasteel de Haar.

Er schuilt een verhaal achter elke deur, in elke kamer en in elke gang van Kasteel de Haar. Het sprookjesachtige kasteel en het tot in de puntjes verzorgde groene terrein spreken al flink tot de verbeelding, maar de verhalen maken het tot een echte trekpleister. Dat heeft de stichting achter het kasteel goed begrepen en de bezoekersaantallen groeien dan ook. Het is onze eerste stop in de reis langs de gemeentegrenzen.

Je waant je even in een andere wereld, kijkend naar het enorme kasteel, de kerk en het châtelet – een kleiner gebouw naast het echte kasteel. En tijdens een rondleiding word je verder meegenomen in die jaloersmakende wereld. Een wereld van een puissant rijke familie en hun beroemde vrienden. Van Roger Moore en Coco Chanel tot koningin Emma, ze staan allemaal in het gastenboek van het kasteel in het noordwesten van de gemeente Utrecht. Want inderdaad, Haarzuilens is sinds 2001 gewoon gemeente Utrecht.

Eerst ‘even’ de geschiedenis van het kasteel. Er werd in de dertiende eeuw een middeleeuws huis gebouwd langs een zijtak van de Rijn voor een lid van familie Van der Haar. Twee eeuwen later werd het bouwwerk verwoest na twisten tussen de bisschop en de stad Utrecht. Bij de herbouw kreeg het kasteel waarschijnlijk de huidige vorm, maar zou in de eeuwen daarna wel vervallen tot een ruïne. Tot baron Etienne van Zuylen van Nijevelt het domein erft. Hij ziet wel een mooi buitenverblijf in het kasteel en na zijn huwelijk met barones Hélène de Rothschild was het geld voor de restauratie ook geen probleem meer.

(Tekst loopt verder onder de foto)

Voor de herbouw van het kasteel wordt de beroemde architect Pierre Cuypers – van het Rijksmuseum en het centraal station in Amsterdam – gestrikt. Hij was uiteindelijk twintig jaar bezig (van 1892 tot 1912) om het familiekasteel te herbouwen. Het ‘tweede huis’ van de baron en barones wordt vooral in augustus en september gebruikt. De twee omringen zich al snel met andere rijke en beroemde vrienden, maar die verhalen blijven lang onder de radar. De internationale jetset uit de vorige eeuw verblijft in het kasteel en laten hun sporen na in het kasteel. Wat daar precies allemaal gebeurde, met wie en wanneer – het blijven lang de geheimen van het kasteel.

Overgangsperiode

Rond de eeuwwisseling breekt een overgangsperiode aan. Het terrein was al een aantal decennia open voor publiek, maar doordat het kasteel en het grote park eromheen eigendom wordt van Stichting Kasteel de Haar wordt de focus op toeristen gelegd. Het is ook het moment waarop Katrien Timmers als conservator begint bij het kasteel. “Kasteel De Haar was voorheen privébezit geweest, maar nu moest de kunstcollectie worden verhuisd, werd er een boek gemaakt over de geschiedenis van het kasteel en de familie en moest het interieur worden gerenoveerd”, vertelt Timmers. Ze dook in de archieven en vond wel wat informatie. Zo was er al een mooie bezoekersgids gemaakt, maar een diepgravend onderzoek naar de architectuur, bouwhistorie en familie was nooit gedaan.

Anekdotes zijn er in ieder geval altijd genoeg geweest. Zo vroeg acteur Roger Moore een chauffeur van het kasteel om hem naar de ‘PC’ te brengen voor nieuwe sokken. De chauffeur bracht hem echter niet naar de dure winkels in de P.C. Hooftstraat, maar naar de Peek & Cloppenburg in Amsterdam. Of die keer dat de prachtige Hélène Rochas, van het parfummerk Rochas, de gangen over moest met bewapende dienstmeisjes nadat een vleermuis uit het kasteel in haar kapsel vloog. “Het toont dat het een écht kasteel was”, vertelt Timmers. “Hoewel hier vele beroemdheden kwamen om te logeren, is het verre van een normaal hotel natuurlijk.”

Minder academisch

Er ontstond ook een hechte relatie met de dorpsbewoners van Haarzuilens even verderop. Het oude Haarzuilens was op de plek waar nu de Romeinse tuin is te vinden van het terrein. Toen de baron en barones in 1891 de ruïne bezochten troffen zij het dorpje aan. De baron vond met veel moeite alle eigenaars bereid om hun huis en grond te verkopen. Voor hen heeft hij een kilometer naar het oosten nieuwe woningen gebouwd: het huidige Haarzuilens. Timmers: “Er was ook veel discretie in het dorp. Als operazangeres Maria Callas of fotomodel Brigitte Bardot een suikerspin gingen halen op de kermis in het dorp werd daar met geen woord over gerept. De familie heeft dat ook altijd zeer gewaardeerd. Ook op de begrafenis van de laatste baron in 2011 was het hele dorp aanwezig. Dat is toch bijzonder.”

(Tekst loopt verder onder de foto)

“Heel veel is pas recent boven water gekomen. We kunnen de bewonersgeschiedenis van de afgelopen honderd jaar goed vertellen”, vervolgt de conservator. “Begin 2000 was dat nog not done, maar inmiddels kunnen we veel meer over de mensen van het kasteel vertellen dan alleen de roddels over beroemdheden”, vertelt Timmers enthousiast. De rondleidingen zijn volgens haar minder ‘academisch’ geworden. Hoe leefde het personeel, hoe groeiden de dochters van de baron op en hoe verging het de verschillende generaties in het kasteel, dát is wat de bezoekers graag willen horen.

De familie van de laatste baron is uiteraard nog betrokken bij het kasteel. Zo zitten twee dochters in het bestuur en logeert de familie door het jaar heen nog wel eens in het châtelet. De familie heeft bovendien het recht om in september het kasteel voor zichzelf te gebruiken, maar doet dat al sinds 2005 niet meer. De betrokkenheid van de familie helpt om verder in de geschiedenis van de familie te duiken en het museum professionaliseren. “We moeten ons ook beter gaan wapenen tegen invloeden van grote bezoekersstromen”, vertelt Timmers. “Ook moeten we bijvoorbeeld toegankelijker worden.” Tot half december is de tentoonstelling Bon Voyage nog te zien op het kasteel en volgend jaar komt er een nieuwe tentoonstelling aan. Dat wordt een ‘fysiek familieavontuur’. Maar daar wil Timmers nog niet te veel over kwijt. “Het moet een beetje spannend blijven.” En inderdaad, dat past het beste bij deze sprookjesachtige plek.