De historische vereniging Oud-Utrecht gaat voor DUIC op zoek naar bijzonder erfgoed in de stad. Deze keer wandelen we in de binnenstad langs verschillende voormalige drukkerijen die inmiddels allemaal weer zijn verdwenen.
Utrecht kende vanaf de 19e eeuw tot ver in de 20e eeuw belangrijke grafische industrie. Met het inzetten van de stoommachine werd de snelpers uitgevonden die voor het eerst werd gebruikt in 1828. In de tweede helft van de 19e eeuw volgde de rotatiepers die speciaal voor het drukken van kranten en tijdschriften geschikt was.
Dat het drukwerk sneller geproduceerd kon worden en beter van kwaliteit werd, kwam goed uit want door de verbetering van het basisonderwijs in de tweede helft van de 19e eeuw, steeg de vraag naar boeken en kranten. In 1869 werd bovendien het dagbladzegel – een accijns op kranten – afgeschaft, wat de productie van kranten stimuleerde.
De meeste Utrechtse drukkerijen waren in de binnenstad te vinden, dichtbij de oorspronkelijke afzetmark. Al in 1753 had Dirk Kemink een drukkerij opgericht, vermoedelijk bij zijn woning ergens achter het stadhuis. Nadat Nicolaas Dirk Kemink, de kleinzoon van Dirk Kemink, de boekhandel en drukkerij van Johannes Altheer had overgenomen, verhuisde de firma Kemink naar Domplein 1. Vanaf 1880 volgden de drukkerij en de boekhandel ieder een eigen weg. De kern van het bedrijf werd als drukkerij en uitgeversmaatschappij voortgezet door de familie De Ridder. Het gebouw Domplein 1-2 werd in 1934 neergehaald om plaats te maken voor een nieuw gebouw. In 1972 verhuisde de drukkerij naar Kanaleneiland, waar deze opging in drukkerij De Boer-Cuperus B.V. De naam van Kemink & Zoon Drukkerij en Uitgeverij was daarmee voorgoed verdwenen. In de boekhandel daarentegen is de naam Kemink nog lang bewaard gebleven. Lange tijd was Broese Kemink aan de Stadhuisbrug de grootste boekwinkel van het land. Inmiddels is Broese verhuisd naar een nieuwe locatie op Post Neude en is de naam Kemink ook daar verdwenen.
L.E. Bosch & Zn.
Aan de Oudegracht zat drukkerij L.E. Bosch & Zn. Deze drukkerij was rond 1835 opgericht en kwam na 1855, toen die van een snelpers werd voorzien, tot grote bloei. Bosch had een belangrijke lokale krant in productie, namelijk het Utrechtsch Provinciaal en Stedelijk Dagblad, dat later het Utrechtsch Dagblad werd genoemd. Deze liberale krant was met het eerste exemplaar in 1863 ouder dan het wat meer populaire Utrechtsch Nieuwsblad. Ook gaf L.E. Bosch de Utrechtsche Almanak uit, waarin hij soms zelf stukjes over de geschiedenis van de stad schreef. In 1868 draaide de drukkerij inmiddels op stoomkracht. Na verschillende uitbreidingen strekten de gebouwen aan de Oudegracht zich uit tot aan de Korte Nieuwstraat. In 1968 verhuisde de drukkerij Bosch naar de Europalaan. De drukkerij aan de Korte Nieuwstraat met de grote vensters, die nodig waren voor voldoende licht bij het handmatig letterzetten, kwam leeg te staan en werd kort daarop grotendeels gesloopt. Nu herinnert alleen nog het kantoorgebouw uit 1933, Oudegracht 176, aan deze belangrijke drukkerij.
Tekst loopt door onder de foto
Johannes de Liefde
Johannes de Liefde begon zijn carrière met het huis aan huis verkopen van religieuze prenten. Toen hij ook drukwerk zelf ging produceren was de uitgeverij geboren. De Liefde was ook de stichter van het Utrechts Nieuwsblad dat op 2 mei 1893 voor het eerst verscheen. De krant heette toen overigens nog het Utrechtsch Volksblad. Dankzij een grootschalige promotiecampagne had het Utrechtsch Volksblad al direct zesduizend abonnees. In november 1893 besloot De Liefde een eigen drukkerij aan de Oudegracht in gebruik te nemen. In december veranderde de naam van de krant in het Utrechtsch Nieuwsblad. Omdat de zaken goed gingen, verhuisde De Liefde al gauw naar een pand aan de Drift op nummer 23. Nog tot in 1982 was de UN-redactie gehuisvest in een gebouw in de achtertuin van dat pand.
J.van Boekhoven
Het grootste en meest opvallende relict van de grafische industrie in Utrecht is het gebouw van drukkerij J. van Boekhoven aan de Breedstraat. Dit langgerekte gebouw met drie bouwlagen is een uitbreiding uit de periode 1939-1951 naar traditionalistisch ontwerp van J.F. Berghoef. Vanwege de kantelen op de dakrand stond het gebouw bekend als Het Kasteel.
Drukkerij J. van Boekhoven is al in 1844 opgericht en vanaf 1853 in de Wijde Begijnehof, achter de Breedstraat, gevestigd. Ook Van Broekhoven had al in 1868 een stoommachine in huis. Na de Tweede Wereldoorlog werd ‘Het Kasteel’ aan de Breedstraat de vestiging van een van de grootste bedrijven in de Utrechtse binnenstad.
Tekst loopt door onder de foto
Drukkerij Van Boekhoven was bekend als drukker van het spoorwegboekje en treinkaartjes, proefschriften en redevoeringen van de universiteit en adresboeken van de stad Utrecht. Na de fusie met drukkerij Bosch in 1968 kwam het gebouw aan de Breedstraat leeg te staan. Het werd in 1975 verbouwd tot appartementencomplex maar staat nog altijd bekend als het Boekhoven-Boschcomplex.
Tekst: Mario Gibbels
Tips om verder lezen bij Oud-Utrecht.
Je kunt hier lid worden van Oud-Utrecht.
Oud-Utrecht
12 Reacties
ReagerenOok: Drukkerij Den Daas, Oudekamp 3.
Drukkerij Hoogte in de Willemstraat, later aan de Zeehaenkade waar nu het Leger des Heils zit.
En drukkerij Hoonte aan de Willemstraat. Waar werd de krant ‘Het Centrum’ eigenlijk gedrukt?
Drukkerij P. Den Boer zat in de Jeruzalemsteeg ( later Jeruzalemstraat). Na diverse fusies met o.a. Drukkerij Smits, Mado en Cuperus onderdeel geworden van drukkerij C. de Boer uit Hilversum en verhuisd naar Kanaleneiland.
In 1942 ‘kocht’ Mussert de drukkerij Bosch en maakte het tot een NSB-onderneming, Zie pag. 76 t/m 78 van Mussert & Co, auteur Tessel Polman, 2012, ISBN 978 94 6105 547 7.
Geachte redactie, Zeer verrast was ik met het artikel over “Oude drukkerijen”.
Een beetje grafisch familiegevoel kwam weer naar boven . Mijn opa was handzetter bij van Boekhoven. Mijn vader begon daar als drukker en naderhand als chef drukker bij Kemink. Daarna bij de Boer/Hilversum.
Ik zette mijn eerste grafische stappen als drukker bij Bosch – 3 familietradities dus.
En mijn lange grafische loopbaan – ik ben nu 82 – sloot ik af als Product Manager bij een grote internationale drukinktfabriek. Nu 2023 kijk ik met veel plezier terug naar deze grafische familie geschiedenis. Met vriendelijke groet, Cees Verschuur.
Mooi stuk, dank!
Ik wil even ‘n correctie doorgeven , want ik werkte in 1964 en 1965 bij drukkerij Bosch aan de Europalaan in de pocket fabricage afdeling , dus het klopt niet dat de drukkerij in 1968 verhuisde ………..Verder wel ‘n leuk stuk over genoemde drukkerijen , maar er waren er inderdaad veel meer in Utrecht , zoals andere reageerders al opmerkten ….
Mooi artikel Mario, dank.
Dagblad Het Centrum werd gemaakt en gedrukt aan de Kromme Nieuwegracht, ik denk op nummer 66. Achter dat huis stond de drukkerij, bereikbaar via de onderdoorgang aan het Hieronimusplantsoen. Daar stond eind jaren zestig een stokoude rotatiepers die een geweldig kabaal maakte en onder chronische papierbreuk leed.
En dan had je op de Pieterstraat nog de boekbinderij Weduwe Le Gué, waar zich in 1982 een schandaal afspeelde toen een bank het bedrijf in een weekeinde door verhuizers liet leeghalen. Het was failliet. Het personeel wist van niets en trof op de volgende maandagochtend hun boekbinderij schoon leeg aan.
Ook op de Lange Lauwerstraat 20 zat een boekbinder, die zijn pand begin deze eeuw tot woonruimte liet ombouwen voor de verhuur.
Vergeet ook Libertas niet op de Drift, Abels op Oudegracht 193 en de familiedrukwerkdrukker (da’s een beetje dubbelop) op de Lange Janstraat die het nog lang volhield. Er is nog steeds ergens een drukkerij Phaf.
En last but definitely not least drukkerij Pascal die mijn vriend Frans Boon in de jaren zeventig eigenhandig opbouwde op de Kleine Singel en later verhuisde naar de Ridderschapsstraat. Enkele jaren geleden keerde Libertas (inmiddels verhuisd naar Bunnik) terug en trok bij hem in. Libertas nam Pascal over en verhuisde weer wat later naar de Demkadriehoek aan de Straatweg. Daat zit hij nog.
Maar er zijn nog véél meer drukkerijen geweest in de stad en die hele bloeiende grafische industrie, die een grote betekenis had voor onze vrijheid van meningsuiting en het openbare debat, voor onze collectieve kennis, is grotendeels verdwenen. Weggevaagd door de kopieermachine, de computer, de printer, het Internet.
En zoals zo vaak heb ik iets te zeuren over de tekst van het artikel: de NS-dienstregeling die Van Boekhoven-Bosch drukte heette het spoorboekje, niet spoorwegboekje.
In de jaren 70 begon VRG een etikettendrukkrij in het Hooghiemstra pand, Avery Etiketten, later verhuisd naar Overvecht.
Het is nog steeds een speciaal drukkerij op het industrieterrein Overvecht (Alttechnologies).
De Stadhuisdrukkerij aan de Hekelsteeg. Die is ook al een hele tijd weg…