Dit artikel is onderdeel van een serie over restruimte in Utrecht. De serie is mogelijk gemaakt door een bijdrage van Mediafonds Provincie Utrecht.

Utrecht is een dichtbebouwde stad. De ontwikkeling van ‘ons stadsie’ verloopt op z’n Nederlands. Alles gaat planmatig, wordt doordacht en uitgetekend. Toch zijn er ook in Utrecht plekken die min of meer over het hoofd lijken te zijn gezien. Plekken die zijn overgebleven, geen functie lijken te hebben of niet beheerd worden met het oog op een bepaald doel. Het is de ruimte die experts restruimte noemen. Specifieke plekken waar deskundigen, landschapsarchitecten en overheden naar kijken zijn de randen van de stad. Hier is het landschap vaak verrommeld. Je zou kunnen zeggen dat het eigenlijk een soort van restruimte op grotere schaal is.

Als we de Utrechtse stadsranden bekijken vallen de grote verschillen op. Zo vormen de Gageldijk aan de noordkant van Overvecht en de A2 aan de zuidkant van De Meern strakke lijnen tussen stad en platteland. Aan de ene kant vinden we de bebouwde stad en aan de andere kant akkers, weilanden en bos.

Op andere plekken is de situatie veel rommeliger. Zo zien we ten zuiden van Kanaleneiland en Lunetten een wirwar van functies. Uiteenlopend van een natuurplas, een tuincentrum, een tankopslag, een autoverhuurbedrijf, hotels, kantoren, historische forten, spoorlijnen, de A12 en weilanden.

Tussen dit alles liggen grote stukken restruimte, zoals het woekerend groen langs de A12 dat nauwelijks wordt bijgehouden. Ook is er veel loze ruimte. In tegenstelling tot restruimte worden deze stukken grond weliswaar bijgehouden, maar voegen ze weinig toe. Denk aan de betonnen vloeren tussen de tanks van de tankopslag of de gemaaide berm langs het tramspoor.

De grote U

Juist omdat de ruimte in de stadsrand niet optimaal wordt gebruikt, zien gemeenten, provincie en Rijk deze gebieden als ideale plek om toekomstige plannen te realiseren. Op dit moment wordt veel gebouwd in de bestaande stad, maar op de wat langere termijn worden deze locaties zeldzamer en zullen nieuwe bouwprojecten vaker plaatsvinden aan de rand. Het gaat om gebieden die liggen tussen Utrecht en aangrenzende dorpen en steden, zoals Nieuwegein. De grond wordt hier niet altijd even intensief gebruikt en er is relatief veel restruimte. Dit komt mede door milieubeperkingen die het gevolg zijn van bepaalde bedrijven. Ook is er geluidsoverlast van snelwegen.

Tekst gaat verder onder afbeelding

In het ontwikkelperspectief dat Rijk, provincie en gemeenten opstelden, wordt gesproken van de ‘grote U’. Het is een aaneenschakeling van gebiedjes aan de west-, zuid- en oostkant van de stad, waar de overheden kansen zien om de groei van de stad op te vangen. Zo kunnen op Lage Weide en in het Werkspoorkwartier meer bedrijven worden gevestigd en is er op Papendorp ruimte voor woningen.

Er zijn plannen voor drie metropoolpoorten waar hoogbouw kan worden gerealiseerd. Het zijn plekken bij (toekomstige) OV-knooppunten die Utrecht Centraal moeten ontlasten. In de metropoolpoort Lunetten, Koningsweg, Utrecht Science Park wil men 7.000 tot 19.000 woningen bouwen. Onder andere bij de Galgenwaard  en bij Station Lunetten; plekken waar veel restruimte te vinden is. De restruimte bij station Lunetten wil de gemeente binnenkort al gaan gebruiken.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Vooruitlopend op de plannen voor de lange termijn wil de gemeente er in 2025 450 tijdelijke woningen hebben geplaatst. Daarnaast moeten er duizenden nieuwe arbeidsplekken komen in de oostelijke metropoolpoort. De sportfaciliteiten in het gebied moeten geschikt worden gemaakt voor intensiever gebruik. En er zijn ideeën om de verbinding tussen de stad en het landschap en het erfgoed van de Hollandse Waterlinie te versterken.

De tweede metropoolpoort ligt aan de westkant van de stad. Hier is en wordt al volop gebouwd. Denk aan Leidsche Rijn Centrum en de Cartesiusdriehoek. Op andere plekken in het gebied zijn er echter beperkingen om woningen te ontwikkelen als gevolg van de aanwezige bedrijven. Er moet daarom een afweging worden gemaakt tussen bedrijvigheid en een verdere ontwikkeling van het gebied als woonlocatie. Afhankelijk hiervan kunnen 600 tot 13.000 woningen worden gebouwd en duizenden arbeidsplaatsen worden gecreëerd.

De A12 zone

Misschien wel de interessantste metropoolpoort is de A12-zone, het gebied tussen Utrecht, Nieuwegein en Houten. Vanuit de lucht zien we enorme groene stukken restruimte naast de snelweg. De A12-zone is in de Omgevingsvisie Provincie Utrecht aangemerkt als ‘zoekrichting voor grootschalige integrale ontwikkeling wonen-werken-bereikbaarheid’. De regio en het Rijk hebben afgesproken in de A12-zone 15.250 tot 26.800 woningen te bouwen. Ook kunnen er maximaal 26.000 arbeidsplaatsen worden gerealiseerd. Net als andere plekken in de stadsrand is ook de ontwikkeling van de A12-zone niet eenvoudig. Zo is er geluidshinder en fijnstof van de A12.

We praten erover met Frits Erdmann, directielid en stedenbouwkundige bij stedenbouwkundig ontwerpbureau Urhahn. Hij heeft in het verleden onderzoek gedaan naar de mogelijke invulling van de A12-zone. Als we vragen of je prettig kunt wonen naast de A12, begint Erdmann over de geluidsnormen. Volgens hem moet je hier iets op verzinnen om er een fijn woonklimaat te kunnen maken. Het zou een oplossing kunnen zijn om de A12 in te pakken met bebouwing met goede geluidswerende gevels. De aanwezigheid van sommige bedrijven is eveneens een probleem om er woningen te bouwen. Zo zit er bijvoorbeeld een tankopslag. Daar zitten milieucontouren omheen, waardoor er beperkingen zijn aan wat je met het gebied kan doen, legt Erdmann uit.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Aansluiten bij kwaliteiten

Om te komen tot een toekomstige invulling kijkt Erdmann nadrukkelijk naar de kwaliteiten van het gebied. Volgens Erdmann is er bij stedelijke ontwikkelingen, zoals de A12-zone, terecht veel aandacht voor de woningbouwopgave, maar het gebied is volgens Erdmann ook heel geschikt als werklocatie. Al decennialang wordt werken naar de rand van de stad verplaatst zodra de stad groeit. Erdmann vindt dat er ruimte moet zijn om te werken in de stad. Volgens Erdmann hoort werken bij de stad om economisch vitaal te blijven: “Het zorgt voor reuring, levendigheid en kortere woon-werkafstanden.”

Juist de A12-zone is volgens Erdmann geschikt om werkfuncties te behouden: “De snelwegaansluitingen en een tramlijn maken het gebied goed bereikbaar. Daarnaast zijn er verschillende soorten, goed functionerende, werkfuncties aanwezig. Deze kunnen, in al dan niet aangepaste vorm, goed worden gecombineerd met woningbouw.”

Er is al een plek in de A12-zone waar wonen en werken wordt gecombineerd: Bedrijventerrein Kanaleneiland. Dat is het gebiedje net ten noorden van de A12, waar Holland Casino zit. Je hebt daar oude kantoorpanden waarin startups zijn gevestigd, andere kantoorpanden zijn omgebouwd tot woningen. Op sommige plekken zijn oude functies verdwenen waardoor restruimte is ontstaan. Restruimte die soms ook weer opnieuw in gebruik is genomen. Zo zijn er padelbanen aangelegd, op een plek waar Google Streetview nog een voormalig stukje verwilderd groen en ongebruikte parkeerplaats toont. “Een interessant ratjetoe van allerlei functies”, zo vat Erdmann het gebied samen.

Als het over restruimte gaat, vindt Erdmann het waardevol om de kwaliteiten van de restruimte te behouden. Volgens hem hebben plekken soms een soort betekenis voor de stad. “Je vindt zo’n plek bijvoorbeeld onder de A12 richting het kantoor van Rijkswaterstaat. De plek heeft iets mysterieus, iets unheimisch. Tegelijkertijd zijn het vaak plaatsen waar graffitikunstenaars losgaan, wat het misschien een interessante hangplek maakt voor de jeugd,” legt Erdmann uit.