Utrecht is een stad beweging; een cliché dat vaker wordt opgegooid, maar daardoor niet minder waar is. Stukje bij beetje verandert het straatbeeld in Utrecht, en met name het groen in de stad heeft hernieuwde aandacht gekregen. Een van de maatregelen die gebruikt wordt om de stad te vergroenen, is groencompensatie. Een initiatief dat aan populariteit wint, maar qua effectiviteit nog in het donker tast.

Groencompensatie, het herplanten van natuur wanneer deze wordt verwijderd, is geen initiatief puur en alleen ontstaan op Utrechtse bodem. Al langere tijd en in meerdere gemeenten wordt er in meer of mindere mate rekening gehouden met het groen wanneer er wordt ver- of herbouwd.

Een recent voorbeeld in Utrecht zijn de bouwontwikkelingen aan de Ivoordreef. Daar komen zo’n 300 sociale huurwoningen, maar voor de bouw moesten wel meer dan 120 bomen gekapt worden. De ontwikkelaar moet voor elke gepakte boom ook een nieuwe boom planten, groencompensatie dus.

Het doel is simpel: zorg ervoor dat het groen van de stad wordt behouden, en houdt op die manier het ecosysteem en de klimaatimpact op peil. Maar landelijke wetgeving rondom groencompensatie bestaat nog niet en het beleid kan daardoor verschillen per gemeente. Het praktisch nut van groencompensatie kan daardoor sterk variëren per stad of dorp -maar dat is moeilijk te meten is omdat er tot op heden geen harde cijfers zijn. Groencompensatie is onderdeel van de ‘groene stad’, waarbij de inzet is om de waarde van het groen te behouden of zelfs te verbeteren.

Richtlijnen

Het plan is daar, de uitvoering is al in gang, maar wie houdt hier het toezicht op? Om compensatie enigszins in goede banen te leiden, zijn er vanuit de gemeente richtlijnen opgezet. Deze moeten zorgen dat Utrecht groener wordt dan op dit moment het geval is. Bij het herplanten van natuur wanneer deze wordt verwijderd, iets wat volgens de gemeente sowieso al moest, is sinds de zomer van dit jaar het initiatief ‘herplant naar waarde’ opgenomen in de regelgeving. Verwijderde bomen moeten nu ook vervangen worden door een model van vergelijkbare soort en grootte, iets waar voorheen niet op gehandhaafd werd.

Bij het doel voor reeds te bouwen woningen, is er afgesproken dat groen evenredig meegroeit met de woningontwikkeling. “Daarom werken we in al onze projecten juist aan meer groen waar dat kan”, aldus een woordvoerder van wethouder Voortman, verantwoordelijk voor het groen in de stad. Voor de zogenoemde stedelijke hoofdstructuur, denk dan aan parken en groenstroken, is er een richtlijn opgesteld wanneer groen wordt aangetast.

Écht harde cijfers ontbreken nog over de richtlijnen die worden aangehouden, maar volgens de gemeente zitten ze wel op de goede weg: “We zien op die plekken juist meer groen bij komen, zoals langs de Croeselaan, de singel en de Westelijke Stadsboulevard.”

Invulling groencompensatie

Juist doordat er weinig data is over groencompensatie in Utrecht, is er ook niet veel bekend over de effectiviteit van de ondernomen initiatieven. Ja, er wordt wel degelijk iets ondernomen, maar niet welke bomen teruggeplant worden of hoe welke natuur wordt gerestaureerd. Onduidelijk is hierdoor wat er precies wordt bereikt met het beleid dat de gemeente voert.

‘Groen heeft verschillende waarden en vervult meerdere functies’

Volgens Arda van Helsdingen, teamleider bij het team natuurinclusief ontwerp van Waardenburg Ecology, kunnen de kleinste veranderingen al een verschil maken in de omgeving. Het is daarom volgens haar belangrijk om goed te kijken naar hoe er precies invulling wordt gegeven aan groencompensatie: “Groen heeft verschillende waarden en vervult meerdere functies, zoals leefgebied voor dieren of waterbuffering. Het is daarom van belang om gedetailleerd te kijken naar de waarde die het nu heeft, hoe dat op een andere plek terugkomt en vooral ook wat er op de plek gebeurt waar het groen wordt verwijderd.” Zo zouden kleine veranderingen in het groen ervoor kunnen zorgen dat het ecosysteem van slag is: “Hierdoor kunnen plagen van muizen sneller voorkomen.”

Kwaliteit

Volgens Van Helsdingen is het lastig om te bepalen wanneer groencompensatie volledig effectief wordt uitgevoerd: “Het is moeilijk om te zeggen of men het wel of niet ‘goed’ doet. Welke functie heeft een boom bijvoorbeeld? Het type boom, hoe die zich ontwikkeld heeft en de samenhang van de bodem maken ook uit.”

Het zijn allerlei variabelen die bijdragen aan hoe succesvol compensatie is. Wat in het bijzonder opvalt bij Van Helsdingen, is het gebrek aan aandacht voor de dieperliggende waarde van het groen. Plat gezegd wordt er volgens haar vooral gekeken naar een kortetermijnoplossing. Iets wat op het moment van compenseren financieel voordelig kan uitpakken, maar op de langere termijn juist tegen kan zitten.

‘In een buurt met weinig groen kan een grasveld of een boomgroep echt al het verschil maken’

Volgens de teamleider is het maar de vraag of je dat meteen ziet als bewoner. Alleen wanneer er op grote schaal een verandering is binnen de natuur, zijn de gevolgen groot genoeg om te merken voor omwonenden. Dat betekent niet dat compensatie een onnodige luxe is volgens Van Helsdingen: “In een buurt met weinig groen kan een grasveld of een boomgroep echt al het verschil maken, maar ook huizen met groene daken kunnen daaraan bijdragen.”

Financiën

Het kan voorkomen dat het herplanten van natuur niet mogelijk is op de herbestemde locatie. Het voor de hand liggende initiatief is dan om in de nabijgelegen omgeving natuur aan te vullen. Maar wanneer dit niet mogelijk is, zal er iets anders moeten gebeuren. De gemeente heeft daarom als laatste optie een regeling voor financiële compensatie.

De gemeente gaat in dat geval zelf groencompensatie toepassen in een ander gebied, iets wat in de praktijk niet vaak gebeurt volgens de woordvoerder van wethouder Voortman: “Het gebeurt zelden in de praktijk dat er schenkingen worden gedaan aan de gemeente. Mensen weten bijna altijd wel een manier om te herplanten.” Om hoeveel geld het precies gaat, is niet duidelijk. De woordvoerder van de gemeente laat weten dat het in ieder geval “niet gaat om duizenden euro’s”.

Derden

Door de wens van het college van Utrecht om de stad te vergroenen, waar groencompensatie onderdeel van uitmaakt, krijgen ook de bouwsector, opdrachtgevers en architecten hier steeds meer mee te maken. In een rondgang die DUIC deed, kwam naar voren dat vrijwel alle grote landschapsarchitectenbureaus in Utrecht te maken krijgen met het onderwerp, maar wel met afwisselende frequentie en betrokkenheid.

‘Iedereen in de stad heeft ermee te maken’

Volgens Jorrit Noordhuizen, landschapsarchitect en eigenaar bij bureau Polyfern, komt dat met name doordat het klimaat steeds meer aanwezig is in ons alledaags leven: “Het leeft steeds meer onder opdrachtgevers. Dat komt doordat het weer vaker in extremen is. Iedereen in de stad heeft ermee te maken.”

Ook Wim Voogt, partner van bureau OKRA, laat weten in toenemende mate te werken met groencompensatie en vergroening in gedachten: “Ruimte voor groen is noodzakelijk om de huidige opgaven van klimaatadaptatie, de biodiversiteitscrisis, maar ook de sociale leefbaarheid van de stad fatsoenlijk te kunnen beantwoorden. We merken dat de aandacht voor robuust groen toeneemt bij nieuwe opgaven.”

‘Het specifieke onderwerp groencompensatie is niet expliciet aanwezig in onze dagelijkse werkzaamheden’

Het bureau werkt al langere tijd met de gemeente samen en heeft meegeholpen aan de totstandkoming van herkenbare plekken zoals de Catharijnesingel en het Jaarbeursplein. Maar juist in die werkzaamheden was groencompensatie volgens Voogt nog niet per definitie aanwezig: “Het specifieke onderwerp groencompensatie is niet expliciet aanwezig in onze dagelijkse werkzaamheden. We kijken altijd naar de identiteit en de mogelijkheden van een bepaalde plek, waarbij we een passende groenstrategie vormgeven.”

Veranderende wensen

Het veranderende klimaat, een progressieve en ambitieuze gemeente en de verschuivende behoefte van bewoners leiden ertoe dat plannen voor groencompensatie toenemen. Niet alleen in Utrecht, maar ook in omliggende streken en andere provincies worden er steeds vaker stappen ondernomen. Met name de komst van de nieuwe omgevingswet per de eerste dag van het nieuwe jaar, zou vleugels kunnen geven aan data van vergroenen en groencompensatie.

Zo schrijft de overheid over de nieuwe wet: “In de definitieve plannen moet staan wie de overheid bij de plannen heeft betrokken en welke uitkomsten er zijn. En hoe zij het participatiebeleid heeft ingevuld. Ook initiatiefnemers, zoals omwonenden en ondernemers, moeten bij het aanvragen van een omgevingsvergunning aangeven wat zij aan participatie hebben gedaan. En wat daar de resultaten van zijn.”

Hoe hier precies invulling aan wordt gegeven, en of de gemeente die data bij wil gaan houden, is nog niet helder. Duidelijk is in ieder geval dat het draagvlak, al dan niet door verschillende partijen met verschillende motivaties, groot is. Buiten kijf staat dat de wensen van een groene en verantwoorde stad definitief zijn veranderd. Hoe de stad eruit gaat zien in de toekomst, met de woningcrisis en een lokale bouwsector die verhinderd is in acht genomen, zou het zomaar wel eens een interessant verhaal kunnen worden. Of men die toekomst zonnig of niet inziet -groen is die in ieder geval wel.