We zijn weer een stap dichterbij het vroegtijdig kunnen vaststellen of iemand dementie heeft. Scheikundigen van de Universiteit Utrecht hebben een nieuwe meetmethode ontdekt. Hiermee is de groei van beruchte eiwitklontjes, die een rol spelen bij ziektes zoals alzheimer, parkinson of huntington, voor het eerst direct meetbaar.

Alzheimer en andere vormen van dementie zijn vaak al lang begonnen voordat iemand het echt merkt. Dit is dan ook het ‘grote probleem’ van de ziekte. De eerste schadelijke processen die de hersenen langzaam maar zeker aantasten, vinden jarenlang in stilte plaats. Ondanks dat de patiënt hier weinig van doorheeft, bouwen de eerste schadelijke eiwitklonteringen die leiden tot dementie langzaam op.

Deze vroege aantasting is tot dusver nauwelijks op te sporen met bestaande technieken. Het grootste deel van de schade is vaak al aangericht tegen de tijd dat onder meer het geheugenverlies zichtbaar wordt. Het gevolg hiervan is dat een mogelijke behandeling vaak weinig effect heeft.

‘Verf’

Utrechtse scheikundigen Françoise Dekker, Júlia Aragonès Pedrola en Stefan Rüdiger bedachten, samen met collega’s van de Universiteit Utrecht en andere onderzoeksinstellingen, een nieuwe methode. Deze nieuwe techniek ‘verft’ als het ware de eiwitten die verband houden met dementie, waardoor de allereerste eiwitklontjes duidelijk in beeld gebracht kunnen worden.

Deze meetmethode maakt het zelfs mogelijk om te meten hoe lang de eiwitten zijn, waardoor zichtbaar wordt in welk stadium de ziekte zich bevindt. Hierdoor zou het verloop van de ziekte tot in detail gevolgd kunnen worden.

FibrilPaint

De methode bestaat uit een groep moleculen, die FibrilPaint wordt genoemd. Deze moleculen hechten zich enkel aan de lange draadvormige eiwitstructuren die zich ophopen in de hersenen van dementiepatiënten. De eiwitstructuren worden amyloïde fibrillen genoemd, vandaar dus ook de naam FibrilPaint.

FibrilPaint is fluorescerend; het geeft licht als je het met speciale meetapparatuur bestudeert. Hierdoor kan je dus zien hoe groot de eiwitstructuren zijn, vanaf de allereerste piepkleine klontjes in het beginstadium tot de volledig uitgegroeide structuren. Een groot voordeel hierbij is dat de eiwitten met het aanwezige bloed of hersenvocht nog steeds meetbaar zijn. Normaal gesproken waren er allerlei voorbehandelingen nodig om eiwitten betrouwbaar te kunnen meten.

‘Een echte mijlpaal’

Stefan Rüdiger, een van de vinders van de meetmethode, laat weten dat de fibrillen hiervoor wel al onder een elektronenmicroscoop zichtbaar waren. “Maar die aanpak werkt heel lastig als je het wil meten in bloed of hersenvocht. Met FibrilPaint kunnen we hun groei nu stap voor stap volgen in vloeistof.”

Hij vertelt dat hij drie jaar geleden al eens het idee voor FibrilPaint beschreef, toen hij een grote onderzoeksbeurs aanvroeg. “Toen werd dat idee afgewezen, omdat het te ambitieus zou zijn”, aldus Rüdiger. Toch zette hij door en ging hij op zoek naar andere manieren om FibrilPaint te ontwikkelen. “Dat we nu alsnog zover zijn gekomen, voelt als een echte mijlpaal.”

Medicijn tegen dementie

De onderzoekers verwachten dat FibrilPaint kan helpen bij de ontwikkeling van medicijnen tegen dementie. “Met onze techniek kunnen we straks veel nauwkeuriger het ziekteverloop volgen, en vaststellen of een behandeling werkt”, aldus scheikundige Françoise Dekker.

Er is inmiddels een start-up opgericht, genaamd NeuroTidal Diagnostics, om FibrilPaint in de praktijk te brengen. Op deze manier kunnen ze aansluiten bij klinische studies van medicijnen tegen dementie.