Dit verhaal is onderdeel van onze serie: Het spoor begrenst; Het spoor verbindt. Een journalistieke reis over de impact van het spoor op Utrecht. De verschillende verhalen worden ook gepubliceerd op deze interactieve kaart, die nog verder aangevuld wordt. Deze serie is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van het Mediafonds Utrecht.

Waar ooit de hamers op metaal klonken, klinken nu de heimachines die palen in de grond stampen. Op verschillende voormalige industrieplekken langs het spoor van Utrecht wordt gebouwd. Niet geheel toevallig, want waar deze industriële locaties ooit aan de randen van de stad lagen liggen ze nu juist midden in de stad. De woonwijken rukken op en de NS kan van haar grond af. Wie aan de NS denkt, denkt bijna altijd aan treinen, maar de NS is meer dan dat.

Het spoor dat tegenwoordig dwars door Utrecht loopt, lag decennialang aan de buitenkant van de stad omringd door weilanden. Er was ruimte genoeg. Woningen lagen in en uiteindelijk rondom de historische binnenstad. Industrie kwam tot leven verder buiten de stad. En er was behoefte aan een hoop industrie. Met de opkomst van het spoor in Nederland, met Utrecht als centraal knooppunt, was dit ook de aangewezen plek voor fabrieken. Het is op deze plekken waar nu duizenden woningen komen. We maken een ronde over en langs het spoor.

Het gebied dat we tegenwoordig Wisselspoor noemen is een van de locaties waar vroeger treinen werden gebouwd. Vanaf 1860 werd de grond hier langs de 2^e Daalsedijk volgebouwd met industrie, allemaal gericht op het spoor. Het werd een van de grootste werkplaatsen van Nederland waar treinstellen, en alle bijbehorende benodigdheden, werden gemaakt. Overal op het terrein liepen sporen, kolen en materialen werden af en aan vervoerd en de schoorstenen rookten continu.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Iets verderop, aan de andere kant van het spoor ligt de Cartesiusdriehoek. In het midden van het terrein staat het CAB-gebouw. In dit gebouw zat het Centraal Autoherstel Bedrijf, want de NS had vroeger niet alleen treinen maar ook bussen. Daar moest een stalling en werkplaats voor komen. De twee naast elkaar gelegen locaties hebben meer dan honderd jaar als belangrijke industrieplek gediend voor de spoorwegen.

Tijden veranderen echter, de industriële waarde van deze gebieden nam af. De schoorstenen stopten een voor een met roken. Panden kwamen tijdelijk leeg te staan. De NS bouwde geen eigen treinen meer. En zie daar, er was ineens heel veel grond beschikbaar. De NS werd vastgoedontwikkelaar. De NS bouwt geen treinen meer, de NS bouwt woningen. En Wisselspoor en Cartesius zijn niet de enige locaties waar de NS huizen laat bouwen in Utrecht. Daarover later meer, eerst kijken we eens naar de plannen voor deze gebieden.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Wisselspoor

Een stoere en industriële uitstraling, dat krijgt Wisselspoor. In het gebied komen in totaal zo’n 1260 woningen, waarvan het eerste deelgebied al is opgeleverd. Verschillende oude loodsen van de NS zijn bewaard gebleven, zo zijn er in de oude Bovenbouwwerkplaats – waar vroeger wissels en sporen op maat gemaakt werden – nu werkruimtes te vinden en een parkeergarage.

Tekst gaat verder onder afbeelding

De link naar het verleden komt op verschillende plekken terug, ook in de openbare ruimte. Van alle huizen is zo’n 30 procent een sociale huurwoning en 15 procent bestaat uit middeldure koopwoningen. De wijk wordt autoluw, en gedeeltelijk autovrij. Langs het spoor en aan de 2^e Daalsedijk komen parken. De komende jaren wordt er nog gebouwd.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Cartesius

Tussen de twee nieuwe wijken Wisselspoor en Cartesius is dit jaar een gloednieuwe tunnel onder het spoor opgeleverd. Alleen, die is nog niet in gebruik omdat er nog gebouwd wordt aan de aangrenzende wegen. Wie naar de andere kant wil moet nu nog omfietsen. Daar aangekomen ziet men al de nodige nieuwe woningen. Het project Cartesiusdriehoek is een stuk omvangrijker dan Wisselspoor. Dit jaar krijgen bewoners van zo’n 322 huizen alvast de sleutel, maar uiteindelijk moeten er hier meer dan 2850 huizen komen. Er komen ook twee parken, een basisschool, sporthal, een supermarkt, horeca en diverse culturele en sportvoorzieningen. De wijk wordt autoluw, met veel ruimte voor groen en voor wandelaars en fietsers. Muzikale broedplaats dB’s moet wel verhuizen vanwege de woningbouwplannen.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Maar is dat wel een beetje gezond, zo dicht langs het spoor wonen met trillingen en geluid? Dat lijkt tegenwoordig allemaal vrij goed op te lossen te zijn. Lennart Voortman, expert geluid en trillingen bij de Cartesiusdriehoek: “Hoe verder je van het geluid of een trilling af gaat, hoe verder dat afzwakt. Daarom houd je veel rekening met de afstand. Daarnaast kan je ook maatregelen nemen aan woningen. In de Cartesiusdriehoek hebben we een grondscherm tegen trillingen gezet. En op andere plekken worden de gebouwen verstevigd, dus dikkere wanden zodat het minder beweegt.”

Naast de trillingen is er ook nog het geluid waar bewoners last van kunnen hebben. “We hebben landelijke wetgeving waarin staat hoeveel lawaai toelaatbaar is. Als er meer lawaai is, dan moet je maatregelen nemen om de bewoners te beschermen. In Utrecht is de regel dat elke woning een stille zijde moet hebben. Een geluidsluwe zijde noemen we dat, dus een van de gevels heeft minder lawaai dan de andere gevels.”

Tekst gaat verder onder afbeelding

Kruisvaartkwartier

Dan is er nog een derde locatie, het Kruisvaartkwartier. Dit gebied ligt tussen station Utrecht Centraal en station Vaartsche Rijn en huisvestte vroeger een expeditieknooppunt (EKP) voor de posterijen. Er waren meerdere van dit soort knooppunten in Nederland vlak bij grote stations, omdat de post ook afhankelijk was van het spoor. In 1989 werd PTT Post echter geprivatiseerd en voegde zich samen met PTT Telecom bij de Koninklijke PTT Nederland (KPN). Om kosten te besparen besloot het postbedrijf om de post voortaan per vrachtwagen te vervoeren, wat de expeditieknooppunten overbodig maakte. In 1997 werd de laatste post per trein vervoerd en verloor het EKP dus zijn functie. Daarna is het gebied nog jarenlang het terrein geweest van het legendarische skatepark The Yard. De grond was echter van de NS. Hier wordt gewerkt aan een nieuwe buurt met maximaal 600 woningen.

NS drukt wederom stempel op Utrecht

Bij zowel Wisselspoor als Cartesius heeft de NS als grondbezitter een belangrijke rol gespeeld bij de ontwikkeling van het ontwerp en de realisatie van de bouwplannen. Maar hoe groot is die rol nou echt? Op vragen van DUIC laat de NS weten: “Wij hebben een faciliterende rol en werken nauw samen met de gemeente. We maken samen een programma waar projectontwikkelaars op kunnen inschrijven. Samen met de gemeente kijken we zorgvuldig naar de inzendingen van projectontwikkelaars voordat er een keuze wordt gemaakt.” De NS zegt een faciliterende rol te hebben, maar maakt wel samen met de gemeente een programma. Daarin staat wat voor woningen en voorzieningen er moeten komen.

‘We proberen juist de tijd te nemen om zo’n gebied goed tot ontwikkeling te brengen’

Een ‘grondbedrijf’, zegt Sebastiaan de Wilde, directeur Vastgoed bij NS Stations, en geen ‘ontwikkelaar’. In een interview met Cobouw, waar de NS DUIC naar verwijst na het stellen van gelijke vragen, zei De Wilde verder: “Maar het is ook niet zo dat we tegen projectontwikkelaars zeggen: ‘Hier is de grond, die kun je kopen.’ We zijn een maatschappelijk bedrijf. Een staatsdeelneming. Wij zijn nadrukkelijk bezig om te kijken: hoe ga je nou om met de grond die je hebt en hoe zorg je dat die grond ook in dienst staat van de doelstellingen op het gebied van ruimtelijke ordening? Maar we moeten natuurlijk ook verdienen aan de grond.”

De Wilde vertelt verder: “We proberen juist de tijd te nemen om zo’n gebied goed tot ontwikkeling te brengen. Bij Cartesius zijn we al jaren bezig met de plannen, in Zwolle en Ouder-Amstel ook. Wij lopen met de gemeenten op om alles in goede banen te leiden. Als alles uitgedacht is, verkopen we de grond aan de ontwikkelaars, dat zijn bedrijven als Ballast Nedam of Synchroon.”

‘Ons doel is om stations en stationsomgevingen aantrekkelijk te maken’

Het is duidelijk dat de NS dus wederom een flinke stempel drukt op de ontwikkeling van de stad. Was dat vroeger zo met de ontwikkeling van Utrecht als het centrale knooppunt van het spoor – wat door de ligging van de stad natuurlijk ook een gegeven was – met industrie en grote kantoorlocaties. Nu is het als (voormalig) grondbezitter en in hun rol bij de totstandkoming van duizenden woningen en nieuwe buurten. Zelfs het Stadskantoor van de gemeente Utrecht staat op grond van de NS.

Hoe kijkt het spoorbedrijf zelf naar deze ‘nieuwe verantwoordelijkheid’? “Wij zien dit zelf niet als een nieuwe verantwoordelijkheid. Ons doel is om stations en stationsomgevingen aantrekkelijk te maken voor inwoners en bezoekers van een stad. Door in de omgeving woningen en faciliteiten toe te voegen maken we het stationsgebied aantrekkelijker. En wordt duurzaam reizen verder gestimuleerd. Daarnaast wordt optimaal gebruik gemaakt van de al aanwezige infrastructuur.”

Andere plekken

De situatie lijkt wellicht uniek in Utrecht, maar dat is niet geheel waar. Op tal van plekken langs het spoor en nabij stations wordt er gebouwd of liggen er bouwplannen. In Amersfoort is er de Wagenwerkplaats, een plek waar vroeger goederenwagons van de NS werden onderhouden. Ook hier is de NS grondbezitter en wordt er samen met de gemeente gewerkt aan gebiedsontwikkeling. Ook in plaatsen als Groningen, Alkmaar, Deventer, Roosendaal, Den Bosch en Hoorn lopen er projecten waar de NS veel grond, of een klein beetje heeft. Er zijn meer dan 25.000 woningen mee gemoeid.

Naast als grondbezitter drukt de NS ook op andere manieren een stempel op ontwikkelingen in Nederland. Zo adviseert de NS aan de ministeries van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening en Infrastructuur en Waterstaat, provincies en gemeenten hoe de bouw van 1 miljoen extra woningen voor 2030 het beste nagestreefd zou moeten worden; door te bouwen nabij stations en door te investeren in de trein. Op die manier moeten woningbouw en de daarbij behorende vraag naar duurzame mobiliteit hand in hand gaan. De NS laat dus duidelijk nog altijd zijn sporen na in de ontwikkeling van Utrecht en op tal van andere plekken in Nederland.

Terug naar de interactieve kaart?