Longartsen waarschuwen al jaren voor e-sigaretten, en steeds meer verontrustende berichten over het gebruik ervan verschijnen in de media. Toch lijkt het een van de grootste rages onder scholieren. Wij gingen langs bij twee Utrechtse middelbare scholen.

Een groepje rokende jongeren leunt tegen het hek van het schoolgebouw aan, een beeld dat ik direct herken van mijn eigen middelbareschooltijd. De sigaretten zijn nu echter vervangen door vapes. “Er wordt veel gevaped binnen vriendengroepen van onze leeftijd”, zegt Leroy (15), terwijl hij een hijs neemt van zijn Blue Razz Lemonade. Zijn vriend Jayden (16) knikt instemmend, “Ja, het gebeurt veel, overal, thuis, op school.” Dat vapen verboden is op school lachen de vrienden weg.

“Ga maar eens naar het trappenhuis, haha”

“Daar wordt wel eens expres het brandalarm af laten gaan”

“Ja, maar in het klaslokaal gebeurt het ook wel, als de docent even weg is bijvoorbeeld”

“Of op de wc”

Aantal vapende jongeren

Eerder deze maand publiceerde het Trimbos Instituut nieuwe cijfers over het aantal jongeren dat e-sigaretten rookt. Volgens dit onderzoek heeft een op de vijf Nederlandse jongeren van 12 tot en met 25 jaar in het afgelopen jaar een e-sigaret gebruikt. Hoewel de verkoop van e-sigaretten onder de 18 jaar verboden is, geeft één op de tien kinderen tussen de 12 en 14 jaar aan wel eens een e-sigaret gebruikt te hebben. Bij de groep van 15 tot 17 jaar gaat het om bijna een kwart. Artsen van het collectief #artsenslaanalarm maken zich dan ook zorgen over deze cijfers en waarschuwen: laat vapen niet onbesproken.

‘Net zoals roken is vapen niet toegestaan’

Ik loop de deuren van de middelbare school VOLT! Toekomstmakers binnen, de ochtend loopt op zijn einde en de gangen vullen zich met leerlingen. Een typische middelbare school geur komt op me af: een mengeling van honderden zwetende kinderen en een muffe broodjeslucht uit de kantine. Midden in de menigte staan Bram Donkers, woordvoerder van NUOVO Scholen, en Sebastiaan Blanck, rector van VOLT!, naast de receptie op mij te wachten.

In tegenstelling tot wat de leerlingen mij zojuist verteld hebben en de cijfers van het Trimbos Instituut, beweert Donkers dat vapen op deze school niet veel voorkomt. “Net zoals roken is vapen niet toegestaan. We zien wel dat het gebeurt, maar niet in zo’n hoedanigheid dat we het op dit moment als probleem ervaren.”

Maar, nuanceert Blanck: “Het is lastig, want de zichtbaarheid van dit gedrag is niet groot, dus echt goed inschatten kan natuurlijk niet.” Wanneer de conciërge zich bij het gesprek voegt, bevestigt hij dat hij leerlingen wel eens betrapt op het toilet of op een andere plek in school. Carlo Sinay: “Maar snusgebruik zie ik meer. Die verpakkinkjes kom ik vaak tegen op vensterbanken of rondom de prullenbakken. De meest vapes laten geen rommel achter.”

Snus zijn nicotinezakjes – die in Nederland niet verkocht mogen worden – die je onder je bovenlip plaatst en gemiddeld 20 tot 40 minuten in je mond houdt. Ze zijn er in diverse smaken en geven een flinke hoeveelheid nicotine af.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Geen campagne

Hoewel in mentorlessen wel aandacht wordt besteed aan de risico’s van vapen, ziet het schoolbestuur van VOLT! momenteel geen concrete aanleiding om actief campagne te voeren tegen vapegebruik. “Het is ook niet de taak van de school om de gezondheid van de jongeren te monitoren”, zegt Donkers. Daar stemt Sinay mee in: “Mijn prioriteit ligt slechts bij het handhaven ervan. Het is niet mijn taak om aan leerlingen te vertellen hoe ongezond het is.”

‘Het is niet mijn taak om aan leerlingen te vertellen hoe ongezond het is’

Dat ziet arts-epidemioloog Esther Croes echter anders. Aan NOS liet zij eerder weten dat scholen een actieve rol moeten spelen in het tegengaan van vapen: “Kinderen moeten echt doorkrijgen dat ze door de tabaksindustrie worden gebruikt. Ze raken hun vrijheid kwijt door verslaafd te worden.” Kritiek op de tabaksindustrie uitte ook staatssecretaris van Volksgezondheid Maarten van Ooijen eerder deze week in een uitzending van Goedemorgen Nederland. “Het is ranzig hoe dit soort praktijken plaatsvinden. Met alle kleuren en smaken die nu op de markt zijn, lijkt de hele marketing erop gericht om kinderen en jongeren aan het vapen te helpen.”

Aantrekkingskracht e-sigaret

Uit een onderzoek van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu komt inderdaad naar voren dat vooral de smaken van de e-liquids, de vloeistof die in de vape zit, het product aantrekkelijk maken voor jongeren. Er bestaan nu zo’n 245 verschillende smaken, waaronder ananas, chocolade, muffin, kauwgom, rum, tabak en hazelnoot. Met name de zoete smaken vinden jongeren lekker, blijkt uit dit onderzoek. Volgens de leerlingen die ik deze ochtend spreek, is de geur van watermeloen inderdaad een welkbekende in menig wc-hokje.

Om de e-sigaret minder aantrekkelijk te maken, gaat vanaf 1 januari 2024 een verbod in op deze smaakjes. E-sigaretten mogen dan alleen nog naar tabak smaken. Scholier Leroy ziet de smaakjes echter niet zo snel verdwijnen. “Er komen wel manieren om aan smaakjes te blijven komen.”

‘Geen enkel ander land in Europa heeft deze maatregelen nog getroffen’

Een andere maatregel die de overheid getroffen heeft, is het verbod op online verkoop van dit product. Ook mogen vapes vanaf 1 januari 2025 alleen nog maar in speciaalzaken verkocht worden. Er liggen verder nog plannen voor verplichting van neutrale verpakkingen en de invoering van accijns op e-sigaretten, maar onduidelijk is nog wanneer dit gebeurt. Staatssecretaris Van Ooijen noemt de maatregelen tot nu toe revolutionair. “Geen enkel ander land in Europa heeft deze maatregelen nog getroffen. Nederland is daarin uniek.’’

Wat volgens het RIVM ook meespeelt in de populariteit van het product, is het makkelijk inhaleren van de vape-damp in vergelijking met tabaksrook. In veel vapes zitten namelijk nicotinezouten, die ervoor zorgen dat de damp minder bitter en scherp van smaak is dan gewone nicotine. Gebruikers kunnen daardoor makkelijker grote hoeveelheden nicotine inhaleren. Mogelijk worden nicotinezouten ook sneller opgenomen in het lichaam, wat de verslavende werking versterkt. Maar ook groepsdruk en de drang om erbij te willen horen spelen mee in de aantrekkingskracht van het product. Dat liet Reinskje Talhout, onderzoeker tabak bij het RIVM, eerder weten aan de Volkskrant. De leerlingen die ik deze ochtend bij VOLT! spreek, zeggen zich niet te kunnen vinden in dit beeld. “Nee, groepsdruk speelt geen rol, ik vind het gewoon lekker.”

Tekst gaat verder onder afbeelding

Ik schud Donkers en Blanck de hand en baan me een weg naar de aula, waar een luide geluidsensatie, variërend van hard geschreeuw tot hard gelach, op me wacht. Een typische middelbare school-dynamiek is zichtbaar: populaire tiktokkende meiden enerzijds, stoeiende jongens anderzijds en een paar rustige leerlingen daartussenin. Ik sluit bij verschillende groepjes aan: “Volgens het schoolbestuur wordt er niet veel gevaped op deze school, hoe zien jullie dat?” Diverse reacties volgen:

“Haha, dan kijk je niet goed, mevrouw”

“Nou, ik zie het niet zoveel gebeuren eigenlijk. Maar waarschijnlijk gebeurt het wel, op bijvoorbeeld de toiletten.”

“Hm, er wordt meer snus gebruikt denk ik hoor. Laatst is er zelfs een jongen onwel geworden op de wc. Hij was aan het braken en trillen op de grond.”

De meningen zijn dus verdeeld. Op de vraag of deze jongeren zelf vapen, zeggen ze allemaal nee. “Waarom zou je het doen. Het is hartstikke slecht voor je.”

Risico’s vapen

Oorspronkelijk is de e-sigaret op de markt gezet als minder schadelijk alternatief voor roken, omdat er bij de verbranding van dit product geen schadelijke stoffen als teer en koolmonoxide vrijkomen zoals bij het roken van een gewone sigaret wel gebeurt. Uit recent onderzoek van het RIVM blijkt echter dat er ook bij het proces van vapen schadelijke stoffen vrijkomen. In de damp van een e-sigaret zitten, net als in tabaksrook, stoffen als nicotine, propyleenglycol, glyerol en aldehyden. Deze stoffen kunnen onder andere irritatie aan de luchtwegen en hartkloppingen veroorzaken. Ook verhogen ze het risico op kanker. Maar volgens het RIVM lijkt een e-sigaret vooralsnog minder ongezond dan een gewone sigaret.

Een ander probleem van een e-sigaret is het hoge nicotinegehalte. Volgens het Trimbos Instituut verstoort nicotine de aanleg van verbindingen in de hersenen die bij jongeren nog volop in ontwikkeling zijn, wat ervoor kan zorgen dat deze jongeren op latere leeftijd bijvoorbeeld meer kans hebben op concentratieproblemen of het ontwikkelen van een depressie.

Aan de Volkskrant liet onderzoeker Croes eerder weten dat de nicotineconcentratie in vape-pennen soms extreem hoog is. Volgens Croes worden in Nederland veel e-sigaretten verhandeld die officieel niet voor de Europese markt zijn toegestaan, met een concentratie tot 2,5 keer het maximum van wat mag, wat kan leiden tot acute nicotinevergiftigingen. “Vorig jaar kregen we redelijk wat meldingen binnen van docenten die draaierige leerlingen in de klas hadden. Ze moesten braken, soms viel een leerling zomaar van zijn stoel. Vermoedelijk is dat het gevolg van een nicotinevergiftiging.”

‘Het beeld zoals het wordt geschetst in de media, dat herken ik hier niet’

Dit beeld wordt niet herkend door Eric Hordijk, rector van het Leidsche Rijn College, de tweede school die ik deze week bezoek: “Natuurlijk, je hebt altijd incidenten, maar het beeld zoals het wordt geschetst in de media, dat herken ik hier niet op school.” Maar, ook Hordijk geeft toe: “Vapen is natuurlijk minder zichtbaar dan roken, dus het gebruik ervan monitoren is lastig.” Dat blijkt ook als ik de leerlingen van het Leidsche Rijn College deze ochtend aanspreek.

“Je kan heel goed stiekem vapen. Veel mensen vapen aan de binnenkant van hun jas, ook in het klaslokaal, dat zie je dus niet. En als je lang genoeg inademt, dan komt er geen rook uit je mond.”

“Er wordt ook niet stiekem gevaped. Soms zie ik docenten die buiten staan te roken en leerlingen ernaast die vapen.”

Maar net als op VOLT! is er ook op het Leidsche Rijn College geen duidelijk beleid rondom vapen. Hordijk: “We organiseren wel twee keer per jaar een projectweek op school die volledig draait om voorlichting van alles wat schadelijk voor je is. Dat gaat om alcohol, drugs maar dus ook over roken en vapen.”

Tekst gaat verder onder afbeelding

Nog een ander probleem van e-sigaretten is dat ze nog niet zo lang bestaan. Het is dus nog onduidelijk wat de schadelijke effecten van dit product op de lange termijn zijn. Maar daar heeft Wanda de Kanter, longarts en voorzitter van Rookpreventie jeugd, wel ideeën over: “Een feit is dat één vape gelijk staat aan ongeveer één tot twee pakjes sigaretten. Gebruikers krijgen dus een enorme hoeveelheid nicotine binnen en torenhoge doses nicotine leiden tot adrenaline uitstoot met mogelijk angst en paniekstoornissen tot gevolg. Bij jonge kinderen zorgt nicotine daarnaast voor onherstelbare schade in het ontwikkelende brein. Ook zijn er sterke aanwijzingen voor het ontstaan van depressie.’’

‘We zien bij vapers DNA-veranderingen in het mondslijmvlies’

Volgens De Kanter ontstaan in de long tevens ontstekingscellen en wordt een beeld van fijnstof inhalatie gezien, waardoor het goed mogelijk is dat er op latere leeftijd COPD ontstaat. ‘’En we zien bij vapers DNA-veranderingen in het mondslijmvlies. Of dat zich herstelt is onbekend, maar dit maakt het risico op kanker wel waarschijnlijk. Als laatste zien we effecten op de vaatwand wat tot hartschade en hoge bloeddruk kan leiden.” De boodschap van De Kanter is dus duidelijk: stop ermee.

Verder bestaat het gevaar dat gebruikers makkelijker beginnen met het roken van gewone sigaretten. De nieuwe cijfers van het Trimbos instituut laten zien dat bijna 70 procent van de jongeren die vapet, ook rookt. Daarover uit Croes haar zorgen: “Een groot deel van de jongeren die vapen, roken ook tabakssigaretten. Het idee dat jongeren maar beter kunnen experimenteren met een e-sigaret dan met een tabakssigaret is dus lariekoek. Zij worden dubbel blootgesteld aan de schadelijke stoffen uit de tabakssigaret én uit de vapedamp.”

Volgens Marsha (16), een van de leerlingen van het Leidsche Rijn College, vapen op dit moment leerlingen in drie van de vijf vwo-klassen. Sara (16) is het daar niet mee eens. “Zoveel zijn het er niet denk ik, maar het gebeurt wel. Je ruikt het als je naar de wc gaat.’’ Maar Sinem (16) ziet het vooral gebeuren buiten de schoolhekken. Zelf vapen de meiden niet, zij vinden het dan ook het domste wat er is. Liza (15): “Ik vind het lachwekkend, sta je daar met je blueberry muffin.”