Na het oorverdovende geweld dat Gökmen T. op 18 maart 2019 aanrichtte in en rond de tram op het 24 Oktoberplein, nam de stilte de straten van Utrecht over. De deuren van scholen gingen op slot, het openbaar vervoer werd gestaakt en winkels en bedrijven deden de deuren dicht. Bij de tramaanslag vielen vier doden. Diezelfde dag werd de verdachte na een klopjacht opgepakt. Nu, vijf jaar later, komt het boek De stad werd stil uit met daarin verhalen van slachtoffers, nabestaanden en hulpverleners. Voor sommigen is het nog altijd 18 maart 2019.

Om 10.41 stapt Gökmen T. de tram in bij halte 24 Oktoberplein-Zuid, waarna hij vrijwel direct gericht het vuur opende op verschillende passagiers. Bijna alle Utrechters kunnen zich die dag en de weerzinwekkende feiten nog herinneren. De verhalen van direct betrokkenen, aangrijpende en persoonlijke relazen, zijn nu vastgelegd in een geschreven monument.

De auteur van het boek, Johan Kroes, weet als geen ander dat dit soort woorden ertoe doen, dat ze gewogen worden op een ‘gouden schaaltje’. Hij is namelijk speechschrijver en was een paar dagen voor de aanslag begonnen in deze functie voor de toenmalige burgemeester van Utrecht, Jan van Zanen. Een van de eerste toespraken die hij schreef was dan ook die die Van Zanen hield tijdens de stille tocht daags na de aanslag. “Het is heel mooi dat je op die manier woorden kunt geven aan een gedeeld gevoel van verdriet en woorden van hoop of troost kan spreken.”

Tekst gaat verder onder afbeelding

Het boek gaat echter niet over de woorden van Kroes, maar draait om de verhalen van de betrokkenen ‘zodat die bewaard blijven, ook voor een volgende generatie’. Het is het eerste boek dat verschijnt over de tramaanslag, met getuigenissen die niet eerder verteld zijn. Zo sprak Kroes de nabestaanden van het dodelijke slachtoffer Daniël. “Door zijn verhaal te delen, krijgt hij letterlijk en figuurlijk een gezicht”, vertelt Kroes.

Daniël is een 28-jarige man die zijn leven net weer op de rit had. Hij zat in de tram omdat hij net bij zijn moeder Irma in Nieuwegein was geweest. Twee dagen later zag zijn moeder hem weer, zo vertelt zij in het boek: “Ik dacht toen: hij ligt te slapen en wordt zo wakker en dit slaat toch nergens op, het is een grap.” De nabestaanden proberen verder te leven, maar dat is niet makkelijk. “Het is voor mij nog als de dag van gisteren”, stelt Irma.

‘Een leven met angst is geen leven’

Kroes sprak ook met Eline, ze was een van de twee vrouwen die gewond raakten tijdens de tramaanslag. Eline spreekt over ‘totale chaos’ als ze terugdenkt aan die 18 maart vijf jaar geleden. Ze werd in haar rug geschoten en lag negen dagen in coma. Nog altijd ondervindt ze de gevolgen, haar lichaam zal nooit meer helemaal herstellen. “De schutter heeft levenslang gekregen, maar wij met z’n allen hebben ook levenslang. Toch wil ik mijn leven daar niet door laten bepalen […] Een leven met angst is geen leven”, vertelt ze in het boek.

Eerste doelwit

Het verhaal van het eerste doelwit van Gökmen T. staat ook in het boek. De tramschutter richtte kort na het instappen zijn wapen op Paul, maar het wapen weigerde. Paul wist daardoor weg te komen, maar de impact ervan op zijn leven is enorm. Zo maakt hij geen gebruik meer van het openbaar vervoer. “Als je zoiets hebt meegemaakt, dan blijf je dat met je meedragen.”

Uit de ervaringen van Paul valt ook nog iets te leren voor de autoriteiten. Hij was namelijk lang buiten het zichtveld van instanties omdat hij zelf met een taxi naar het ziekenhuis in Nieuwegein was gereden – hij had zijn enkel bezeerd toen hij uit de tram was gesprongen. Andere slachtoffers werden in het calamiteitenhospitaal in Utrecht opgevangen. Doordat hij daar niet geregistreerd stond, werd hij lang overal buitengehouden.

‘De impact die de aanslag heeft op deze mensen is niet te overschatten’

Het zijn stuk voor stuk ‘aangrijpende verhalen’, zoals Kroes het ook omschrijft. “Na elk interview moest ik echt even bijkomen. De impact die de aanslag heeft op deze mensen is niet te overschatten. Het viel mij ook op hoe gedetailleerd ze allemaal nog over die dag konden praten. Het zijn natuurlijk trieste verhalen, maar het laat ook de veerkracht van mensen zien. Toch wordt het gemis van de nabestaanden er niet kleiner op.”

Tekst gaat verder onder afbeelding

Naast de verhalen van slachtoffers en nabestaanden komen ook hulpverleners en de politie aan het woord. Zo vertelt teamleider bij de politie Hans van der Sloot dat twee minuten na de eerste melding het noodscenario in gang wordt gezet. Over de arrestatie van de dader zegt hij: “Ze houden rekening met het scenario ‘killed by cop’: dat Gökmen doodgeschoten wil worden door de politie, om als martelaar heen te gaan. Dat blijkt niet zo te zijn. Gökmen biedt geen verzet en vertelt onmiddellijk waar hij zijn wapen heeft verborgen; in een opengewerkt matras.”

‘Het was een uitgangswond, dus hij moest in zijn rug geschoten zijn’

Ook de eerste agent die ter plaatse was, Sarah Bahraoui, vertelt over haar ervaringen. Ze had net drie dagen voor de aanslag haar diploma van de politieacademie in ontvangst genomen. Toen ze samen met haar collega aankwam bij de tram en ze daar het eerste slachtoffer aantroffen, was nog niet bekend dat het om een aanslag ging. “Ik trok zijn blouse open en zag een schotwond in zijn buik. Het was een uitgangswond, dus hij moest in zijn rug geschoten zijn. We keken elkaar aan – met de aanslag in Christchurch, drie dagen daarvoor, in ons achterhoofd – en zeiden op hetzelfde moment: ‘Aanslag!’”

Het boek De stad werd stil is een ‘eerbetoon’ aan de slachtoffers, zoals Kroes het omschrijft. “Maar het is ook geschiedschrijving.” Er is nieuwe informatie in te vinden die niet eerder naar buiten is gebracht, er staat een uitgebreide minutieuze tijdlijn en beeldmateriaal in en naast de emotioneel beladen ervaringen ook de meer feitelijke verhalen vanuit de autoriteiten. Aangevuld met gedichten van Ruben van Gogh en Onno Kosters en schrijven van de toenmalige burgermeester Jan van Zanen en de huidige burgemeester Sharon Dijksma maakt dat het een bijzonder document is, waarin nog eens duidelijk wordt hoe Utrecht geraakt werd op 18 maart 2019.

Op 18 maart 2024, vijf jaar na de aanslag, is er weer een herdenkingsmoment op het 24 Oktoberplein. Dit gebeurde afgelopen jaren iedere keer. Na dit jaar zal er om de vijf jaar een officieel herdenkingsmoment worden georganiseerd door de gemeente Utrecht. Het boek De stad werd stil is in verschillende boekhandels te koop.