Het is met recht een hoofdpijndossier te noemen: het herstel van het Utrechtse wervengebied houdt de gemoederen al jaren flink bezig. Het heeft inmiddels tientallen miljoenen gekost, maar dat wordt nog veel meer. In 2006 al bleek dat de houten fundering van de wal- en kluismuren op veel plekken in de stad in slechte staat was. Dat er moest worden ingegrepen was duidelijk, dus de gemeente Utrecht maakte grootse (en dure) plannen. Het herstelproject kon in 2009 beginnen. Al met al zou het zo’n vijf à zes jaar moeten duren, maar dat liep een beetje anders. Onlangs werd opnieuw een aanpak voor de werven gepresenteerd, een plan dat met een half miljard euro opnieuw heel veel geld gaat kosten. Zes vragen over het herstel van het Utrechtse wervengebied.

1 Een stukje geschiedenis. Waar dienden de werven voor?

Je hoort het vaak als het over de Utrechtse werven gaat. Ze zijn uniek, nergens op de wereld zijn grachten met werven te vinden zoals in Utrecht. Maar waar dienden ze eigenlijk voor?

Het water in Utrecht, zoals de Oudegracht, werd sinds ongeveer de twaalfde eeuw gebruikt om goederen over te vervoeren. Eerst werden de spullen vanaf de kade de oever opgesleept, om ze aan de andere kant van de straat weer naar beneden te brengen. Daar werden de goederen dan opgeslagen in huiskelders, die dienden als opslagruimte.

Slimme koopmannen bedachten in de tweede helft van de twaalfde eeuw dat dat anders moest kunnen. Ze maakten een tunnel die vanaf de kade rechtstreeks naar de huiskelder liep, dat scheelde immers een hoop gesjouw. Die tunnels werden steeds breder en gingen zelf ook als opslaglocatie dienen. Zo ontstonden de werfkelders zoals we die nu nog hebben.

Het duurde honderden jaren voordat de klus geklaard was. Vanaf ongeveer 1500 vormden de werfkelders een lange rij aan allebei de kanten van de Oudegracht. Utrecht had toen, met de werven en werfkelders, een bijna twee kilometer lange haven dwars door de stad.

Tekst gaat verder onder afbeelding

2 Even opfrissen. Hoe zit het ook al weer met het herstel van de werven in Utrecht?

Het zal dan ook niet verbazen dat de werven veel onderhoud nodig hebben. Onder het wervengebied verstaan we het gebied binnen de singels en waterlopen van de Oudegracht, Nieuwegracht, Lichtegaard, Kromme Nieuwegracht, Drift, Vismarkt, Zoutmarkt, Plompetorengracht, Choorstraat en de werven langs de Lijnmarkt. Toen in 2006 bleek dat de fundering van de werven in slechte staat was, werd onderzocht hoe ernstig het precies was. In 2008 lieten duikers zich afzakken in de gracht om de situatie te bekijken. Ook zij concludeerden dat de wal- en kluismuren moesten worden opgeknapt.

Sommige delen van de Oudegracht waren er zo slecht aan toe dat die eerst moesten worden aangepakt. In 2013 begonnen de grootschalige werkzaamheden. Vanaf de kanten van de Bemuurde Weerd en het Ledig Erf werd gewerkt in de richting van het centrum. Per rak – het stuk gracht tussen twee bruggen in – werd de oude fundering vervangen door stalen damwanden. Walmuren werden opnieuw opgebouwd en ook de werfkelders moesten hersteld worden.

De werkzaamheden gingen allemaal niet zonder slag of stoot. Jarenlang kwamen er berichten over tegenvallers: steeds doken er tijdens de werkzaamheden nieuwe situaties op, de staat van de werven en muren bleek slechter dan gedacht en in 2018 bleek ook nog dat het geld bijna op was. Terwijl er, vooral aan de Oudegracht en de Kromme Nieuwegracht, nog een hoop moet gebeuren.

In 2019 kondigde de gemeente aan dat er onafhankelijk onderzoek gedaan zou worden naar het project en de overschrijding van de budgetten. De werkzaamheden werden waar nodig stilgelegd en zo liep het project dus opnieuw vertraging op. Ingenieurs- en adviesbureau Antea Group boog zich over de zaak en trok binnen een paar maanden conclusies: de complexiteit van het werk was stelselmatig onderschat, het projectmanagement was niet op orde en verbetermaatregelen werden niet goed uitgevoerd en geëvalueerd. “Het onderzoeksbureau concludeert dat het werk aan de werven enorm is onderschat. Doordat er een strategie voor het gehele project ontbrak, zagen we te laat dat er niet genoeg geld was en de planning niet langer haalbaar was”, reageerde de gemeente Utrecht destijds op haar website.

Volgens het onderzoeksbureau zijn risico’s en onzekerheden bij een project zoals dit niet te voorkomen. De kans op tegenvallers blijft daarom in de toekomst groot, waardoor de kosten nog sterk op zouden kunnen oplopen. Verder blijkt de situatie op veel verschillende vlakken ingewikkeld. Rondom de Kromme Nieuwegracht is bijvoorbeeld schade ontstaan aan werfkelders en eeuwenoude muren. Op sommige plekken is de fundering helemaal verdwenen en de situatie leek te verergeren doordat tot voor kort te zwaar verkeer over de weg erboven mocht rijden. De Kromme Nieuwegracht werd tijdelijk afgesloten, omdat ook de kelders in slechte staat waren.

Ook de eigendomsverhoudingen in het gebied zorgen voor uitdagingen. De wal- en kluismuren zijn van de gemeente Utrecht, maar de werfkelders en grachtenpanden zijn van bedrijven en particulieren. Die partijen zijn dus afhankelijk van elkaar, maar de samenwerking verloopt verre van vlekkeloos.

Tekst gaat verder onder afbeelding

3 Wat deed de gemeente na de publicatie van dat onderzoek?

De gemeente boog zich na het onderzoek over de vraag of het project niet met een bredere blik bekeken moest worden. Er komt veel meer kijken bij het herstelproject, dan alleen de werven. Ook verkeer, erfgoed, de staat van de werfkelders en allerlei juridische aspecten spelen een belangrijke rol. In 2020 moesten nieuwe onderzoeken dan ook meer inzicht gaan geven in de technische staat van de kelders en de wal- en kluismuren. Ook moest meer duidelijk worden over de eigendomsverhoudingen in het wervengebied. Het wervengebied telt circa 800 werfkelders en regelmatig is onduidelijk wie nu precies de eigenaar is van welk stukje werfkelder.

Een zogenoemde Commissie van Wijzen werd aangesteld om aan de slag te gaan met die eigendomsverhoudingen. De commissie werd aangesteld om zowel de eigenaren van werfkelders als de gemeente Utrecht te adviseren over een gezamenlijke aanpak voor het herstel en behoud van het wervengebied. Het advies gaat over de rechten en plichten van de eigenaren en de gemeente, over de eigendomsverhoudingen en over de samenwerkingsvorm van eigenaren en de gemeente in het herstel, beheer en behoud van het wervengebied. De commissie kwam dit voorjaar met een rapport en trok daarin pittige conclusies over de opstelling van de gemeente.

Tekst gaat verder onder afbeelding

4 Wat zijn de conclusies van de Commissie van Wijzen?

Het rapport van de Commissie van Wijzen kreeg de naam De Vergeten Burenplicht en dat vertelt al veel over hoe de commissie denkt over de opstelling van de gemeente Utrecht binnen het project. Volgens de commissie hebben de eigenaren van de werfkelders weinig vertrouwen in de gemeente en dat heeft verschillende oorzaken. De handhaving op aslastbeperking schiet volgens de commissie tekort en de gemeente zou “een oorzakelijk verband tussen overtredingen van de aslastbeperking en schade aan de werfkelders” bewust buiten beeld hebben gehouden. De gemeente zou zich verder afhoudend opstellen bij bijvoorbeeld lekkages, omdat de eigenaren er volgens de gemeente zelf verantwoordelijk voor zijn dat de kelder waterdicht is en de gemeente daar geen belang bij heeft.

Volgens de commissie is er echter sprake van een ‘vergeten burenplicht’, omdat de gemeente in het wervengebied door de wegen, werfmuren en fundering ‘de buur’ van de werfkeldereigenaren is. Omdat schade aan die werfkelders ook het erfgoed aantast, is die schade óók een zorg voor de gemeente, schetst de commissie. De gemeente moet te zwaar verkeer weren en zorgen voor een goede afvoer van regenwater, maar ook haar eigendommen goed beheren en onderhouden. De gemeente heeft die plicht tegenover de eigenaren van de werfkelders. Eigenaren zijn verantwoordelijk voor goed onderhoud van hun werfkelders, maar schade die ontstaan is doordat de gemeente tekortschiet in haar taken, komt voor rekening van de gemeente.

De Commissie van Wijzen denkt dat veel schade voorkomen kan worden als de gemeente haar zorgplicht nakomt en adviseert de gemeente om een werfmeester of keldermeester aan te stellen die het gebied en de mensen goed kent. Die meester kan dan snel actie ondernemen als dat nodig is.

De gemeente is na de onderzoeken, het rapport van de commissie en alle kritiek op de werkwijze aan de slag gegaan met een nieuw plan voor het project. Het plan voor het megaproject werd eind april gepresenteerd.

Tekst gaat verder onder afbeelding

5 Hoe ziet het nieuwe plan er dan uit?

De gemeente is sinds het onderzoek van Antea Group in 2019 bezig geweest met het maken van nieuwe plannen, waarin ook de conclusies van de Commissie van Wijzen zijn meegenomen. Belangrijkste verschil met het oude plan: het nieuwe is veel groter. Niet alleen de wal- en kluismuren worden aangepakt, maar ook de aangrenzende werfkelders en andere bouwwerken. Alles is erop gericht om het erfgoed te behouden.

De gemeente heeft in elk geval toegezegd om de kosten voor het waterdicht maken van de kelders te delen met de eigenaren. De gemeente betaalt ook de volledige kosten van deskundigen die onderzoek moeten doen naar schade en schadeherstel. De aanpak is verder opgedeeld in twee delen: een plan voor de komende drie jaar en een toekomstbeeld voor de komende dertig jaar.

De komende drie jaar zijn bedoeld om de meest urgente problemen in het wervengebied aan te pakken. Op acht plekken langs de Oudegracht en twee plekken op de Kromme Nieuwegracht moeten herstelwerkzaamheden worden uitgevoerd en er worden extra maatregelen genomen die het weren van te zwaar verkeer mogelijk moeten maken. Dat gaat bijvoorbeeld gebeuren met een uitgebreid camerasysteem waarmee kentekens van voertuigen die het gebied in rijden worden gelezen. Alle vrachtwagens en voertuigen zonder ontheffing voor het gebied krijgen door de camera’s automatisch een boete. Verder komt er in meerdere straten in het wervengebied een verbod op voertuigen met een aslast van boven de 2.000 kilo. Dat verbod gaat gelden voor ’t Hoogt, de Zadelstraat en de Haverstraat, omdat in die straten kwetsbare historische kelders zijn die volgens de gemeente beschermd moeten worden. Voor andere goederenvervoerroutes in de binnenstad blijft de maximale aslast van 8.000 kilo voorlopig gelden.

Niet alleen op het gebied van verkeer gaat de situatie veranderen. Het interventieteam dat handelt bij actuele situaties blijft bestaan, zodat er direct actie kan worden ondernomen als dat nodig is. Maar er komt ook een nieuw aanspreekpunt. Na het advies van de Commissie van Wijzen wordt er namelijk een wervenmeester aangesteld, die het aanspreekpunt wordt voor betrokkenen.

Het plan voor de komende dertig jaar is veel breder dan het eerdere project, omdat onderdelen die van belang zijn voor het behoud van erfgoed in samenhang worden aangepakt. Daaronder valt de uitbreiding van de aanpak met het herstel van de Plompetorengracht en Drift, herstel van kelders en het weren van te zwaar verkeer. Als het project over dertig jaar is afgerond, zouden de wal- en kluismuren en de kelders honderd jaar lang geen groot onderhoud meer nodig hebben.

Tekst gaat verder onder afbeelding

6 En wat gaat het uiteindelijk allemaal kosten?

Het herstel van het wervengebied was vanaf het begin een kostbaar project. Het had allemaal voor 35,6 miljoen euro rond moeten zijn, maar dat is bij lange na niet gelukt. Het budget werd meerdere keren verhoogd, waaronder in 2017 en 2018. Uiteindelijk werd er de afgelopen jaren al zo’n 50 miljoen euro uitgegeven aan het project.

Bij de presentatie van het nieuwe plan in april zijn opnieuw grote geldbedragen genoemd die nodig zouden zijn voor de realisatie. De gemeente wil de komende drie jaar de meest urgente problemen aanpakken en heeft daar 48 miljoen euro voor nodig. Maar de komende dertig jaar moet echt alles aangepakt worden. Daar is volgens een grove schatting van de gemeente tussen de 450 en 550 miljoen euro voor nodig. De kosten zijn voorlopig nog een schatting en er is ook nog geen budget vrijgemaakt.

Een deel van de kosten komt voor rekening van de eigenaren van de werfkelders, maar ook hoeveel dat wordt, is nu nog niet bekend. Duidelijk is wel dat de gemeente de komende decennia nog aardig de portemonnee zal moeten trekken.