Veel tegeltableaus die gebouwen in de stad sieren, zijn in Utrecht zelf gemaakt. Vooral langs de Vaartsche Rijn waren er, vanwege de aanwezige klei, eeuwenlang steen- en dakpannenfabrieken die ook wandtegels gingen produceren. Het enige gebouw dat hier nog aan herinnert is de voormalige tegelfabriek Westraven aan de Jutfaseweg 178 met drie tegeltableaus van eigen makelij.

Begin 19e eeuw hadden de broers Huibert en Hendrik Ravesteyn een dakpannen- en vloertegelfabriek aan de Jutfaseweg. In 1845 begonnen zij ook een ‘muursteentjesfabriek’ waar ze wandtegels produceerden. Deze werden met de hand beschilderd, de meeste met oudhollandse motieven. Na 1850 exporteerde Ravesteyn veel naar het buitenland; vooral in Engeland en Brazilië vonden de Utrechtse tegels gretig aftrek. Met de komst van de stoommachine kon de productie verder worden opgevoerd. Toen een nieuwe generatie Ravesteyn aan de leiding kwam werd in 1895 de kapitaalkrachtige Frederik Willem des Tombe als vennoot aangetrokken.

In 1904 brak er een verwoestende brand uit in de tegelfabriek aan de Jutfaseweg; wel bleven de bijgebouwen gespaard. In hetzelfde jaar nog verrees er een nieuwe fabriek naar ontwerp van de architect Egbert Wentink jr. Hij zou enkele jaren later ook de Grafische School aan het begin van de Jutfaseweg ontwerpen, net als de oudkatholieke Sint-Gertrudiskathedraal aan het Willemsplantsoen. Op de nieuwe fabriek werden drie grote tegeltableaus aangebracht, uiteraard van eigen makelij.

Drie tableaus

Het eerste tableau werd herplaatst van de noordgevel van de oude fabriek. Het toont Mercurius, de Romeinse god van de handel, met zijn bekende attributen: een staf en een gevleugelde helm. Hij heeft ook vleugels aan de enkels gebonden en houdt een geldbuidel omhoog. De haan die hem vergezelt staat voor waakzaamheid: in de handel moet je opletten niet bedrogen te worden. De tekst ‘Tegelfabriek van de Gebr. Ravesteijn 1845’ verwijst naar het oprichtingsjaar van het bedrijf. Het tableau zelf zal rond 1890 gemaakt zijn. Het overleefde de brand van 1904, maar waarschijnlijk zijn de beschadigingen aan de onderzijde hier een overblijfsel van. Bij de herplaatsing werd het tableau vergroot door rondom een rij tegels toe te voegen, licht afwijkend van tint. Zo werd het oude tableau even groot — 120 tegels — als de tegenhanger die nieuw werd gemaakt.

Dit tweede tableau met het jaartal 1904 laat Minerva zien, de godin van de wijsheid en vindingrijkheid, maar ook beschermster van handwerkslieden en kunstenaars. Ze heeft dan ook een klein Venus-beeldje en een schilderspalet vast, die staan voor de beeldhouw- en schilderkunst. Direct naar de tegelfabriek verwijzen de beschilderde aardewerkprodukten op de voorgrond en de oven daarachter.

Het derde tegeltableau is langwerpig en zit op de rechter geveltop. Het werd rond 1907 aangebracht, toen de tegelfabriek een nieuwe naam kreeg: Westraven, genoemd naar de polder waarin het bedrijf ligt. Vier koppen van raven op de hoeken van het tableau ondersteunen deze naam. De reden voor de naamswijziging — voluit in Tegelfabriek Westraven v/h gebr. Ravesteyn — was dat Frederik des Tombe het bedrijf volledig overnam en er dus geen Ravesteyn meer bij betrokken was. Het naamtableau van bijna vier meter breed werd later, toen er andere bedrijven in het pand kwamen, zwart overgeschilderd. In 2011 heeft Peter Sprangers van de Historische Kring Tolsteeg-Hoograven samen met schilder Jos Peeters de verflaag met succes verwijderd. Sprangers schreef ook het boek ‘Utrechtse tegels, 1600-1900’.

Bij de bedrijfsovername in 1907 werkten er zeventig arbeiders bij Westraven, waarvan twintig schilders. De tegelpers kon 650 exemplaren per uur maken, wat voor een jaarlijkse productie van 2,5 miljoen tegels zorgde. Het beschilderen bleef handwerk. Het bedrijf draaide goed, totdat de Eerste Wereldoorlog voor een gebrek aan grondstoffen zorgde en Engeland als belangrijke afzetmarkt werd afgesloten. Hoewel er in 1917 nog een bedrijfsreportage met foto’s verscheen om te laten zien dat alles prima ging, volgde kort daarop een faillissement.

Blijvende herinnering

In 1918 zorgde bedrijfsleider Jan van Luijn voor een ‘doorstart’ van Westraven. Hij nam zo’n tien medewerkers mee, waaronder de tegelschilders Dirk Zwanink en Arie Kortenhoff. De oude locatie moest worden verlaten en uiteindelijk vestigde de Faience- en Tegelfabriek Westraven zich in 1920 aan de Helling (Heuveloord) aan de overkant van de Vaartsche Rijn. Succesvol werden de cloisonné- of reliëftegels, maar ook de traditionele oudhollandse tegels bleven populair. Ook ging Westraven gebruiks- en sieraardewerk maken, onder andere ontworpen door Cris Agterberg.

In 1963 werd Westraven onderdeel van de Delftse aardewerkfabriek De Porceleyne Fles, maar bleef nog tot 1985 op Rotsoord gevestigd. Toen kwam een einde aan de keramische bedrijvigheid aan de Vaartsche Rijn, maar de oude Westraven-fabriek met z’n tableaus vormt een blijvende herinnering. Hopelijk gaan de huidige eigenaar en gebruikers — waaronder Top Team Fitness Center — de gevel ontdoen van de donkere verflaag aan de onderzijde, en van de schreeuwerige reclameletters die vloeken met de tegeltableaus.