Begraafplaats Sint Barbara, aangelegd in 1875, is de laatste rustplaats van veel Utrechters, bekende en minder bekende. Kunsthandelaar Marcel Gieling komt graag in deze oase van rust met haar de enorme verscheidenheid aan graven die, verspreid over ruim een eeuw, een tijdsbeeld laten zien. Gieling neemt ons mee naar deze bijzondere plek vlakbij het Wilhelminapark en ontrafelt haar geheimen. Dit keer: De opvliegende zwaan van Marco Ippoliti. 

Een opvallend monument, gemaakt uit dun plaatijzer, siert een van de graven op St. Barbara. Het betreft een zwaan met wijd gespreide vleugels. Klaar op het luchtruim te kiezen, richting heelal. De zwaan staat (onder andere) voor eeuwige trouw, innerlijke schoonheid en harmonie.

Dit beeld is gemaakt door de jonge Italiaanse beeldhouwer Marco Ippoliti (*1977). Het is niet het eerste beeld van een buitenlandse kunstenaar dat een graf op St. Barbara siert. Eerder schreef ik een column over een abstract monument dat is gemaakt door de Oostenrijkse beeldhouwer Hein Mader (1925-2011). Toevalligerwijs staan de monumenten schuin tegenover elkaar. Twee monumenten van buitenlandse beeldhouwers! Het geeft St. Barbara een internationaal tintje. Marco Ippoliti werkt bij voorkeur met olijfhout en ijzer.

Het beeld dat is gemaakt van dun ijzerplaat, is min of meer op ware grootte van een zwaan gemaakt. De beeldhouwer heeft de ruwe lasnaden bewust niet bewerkt, zo lijkt het. Zij geven het beeld samen met het doorleefde en geroeste ijzer een robuust en krachtig uiterlijk. Het gebruikte materiaal zal waarschijnlijk geen honderd jaar overleven, maar dat is vast geen eis geweest van de nabestaanden. Het beeld heeft nu een mooie oranjebruine kleur dat in de loop der jaren door de Nederlandse weersomstandigheden wel zal veranderen.

Voorganger van Luther

De zwaan is als symbool vaker gebruikt. Als symbool ook onlosmakelijk verbonden met het Lutherse geloof. Deze grote, gracieuze watervogel siert gevelstenen, windvanen, orgels en gebrandschilderde ramen. Hoe dat gekomen is vraagt om enige uitleg. Honderd jaar voordat Luther met 95 stellingen de katholieke kerk aanklaagde, leefde ene Johannus Hus. Vrij vertaald betekent deze achternaam ‘gans’. Johannus Hus stond erg kritisch tegenover de misstanden in de katholieke kerk en stak dat niet onder stoelen of banken. Hus werd ter verantwoording geroepen en in 1415 veroordeeld tot de brandstapel. Staande op de brandstapel riep hij: ‘jullie braden nu een gans, maar over honderd jaar zal men een zwaan horen zingen’.

Over het algemeen wordt aangenomen dat met de laatste woorden van Hus de zwaan als Luthers symbool is ingevoerd. De Lutherse kerk in Amsterdam kreeg in 1671 als eerste Lutherse kerk een zwaan al windwijzer. Een oud rijmpje luidt als volgt: ‘De gereformeerden hebben een haantje. De Luthersen een zwaantje’.

Of Marco Ippoliti, de beeldhouwer van deze zwaan, die in Toscana woont en werkt, het voorgaande in gedachten heeft gehad toen hij dit beeld betwijfel ik. Hij heeft het gemaakt in opdracht van de nabestaanden die een sterke binding met Italië hebben. In de klassieke oudheid was zwaan het symbool van kunstenaars en musici. Zeer waarschijnlijk heeft de beeldhouwer dit laatste voor ogen gehad bij de creatie van dit beeld. Een prachtige ode aan de overledene.

Meer weten over Sint Barbara: www.begraafplaats-sintbarbara.nl