Wat hebben mode uit de Gouden Eeuw, vrijheid van godsdienst en Utrecht met elkaar te maken? Op het eerste gezicht misschien niet al te veel, maar wie de tentoonstelling ‘Fashion for God’ in het Catharijneconvent bezoekt, weet beter. De expositie besteedt aandacht aan mode in schuilkerken, waarin Utrecht een belangrijke rol heeft gespeeld.

We nemen je mee terug in de tijd: het is de zestiende en zeventiende eeuw en de Republiek der Nederlanden is op weg om ongekende welvaart te beleven. De VOC timmert aan de weg om een grootmacht te worden, steden groeien explosief en Nederland ambieerde een internationale vinger in de pap. Maar op godsdienstig vlak rommelt het stevig. Men heeft genoeg van het katholicisme; er waren veel misstanden zoals corruptie en een groeiend aantal gelovigen wilde verandering zien.

Het sobere en ingetogen calvinisme vindt zijn weg in de maatschappij en stukje bij beetje moeten katholieken terrein inleveren aan deze bescheiden aftakking van het geloof. Dit totdat het katholicisme helemaal niet meer gepraktiseerd mocht worden. Maar de katholieken gaven zich niet over zonder slag of stoot en kerkdiensten werden in het geheim gehouden in speciale, geheime geloofsruimtes. De schuilkerken zijn officieel geboren.

Fashion for God

Deze precaire tijd wordt door het Catharijneconvent met de expositie ‘Fashion for God’ in een bijzonder daglicht gezet. Want in die roerige tijden wilden mensen op hun eigen manier stil verzet bieden. ‘Fashion for God’ focust op kleurrijke kerkgewaden die gemaakt zijn met de stof van japonnen van trouwe katholieke kerkgangers. Doordat kerkdiensten in het geheim gehouden moesten worden, was het ook minder gemakkelijk om kledij voor de geestelijken te verkrijgen. Daarbij kostten de stoffen voor gewaden veel geld en was het doneren van kleding een teken van steun aan de kerk. Vrouwen met vermogen gaven daarom maar al te graag hun eigen jurken.

Tekst loopt door onder de foto

Het resultaat? Al gauw waren er talloze priesters die in pastelroze, lichtgroene of bloemige gewaden de mis leidden. Vrouwen wilden zich op deze manier afzetten van wat hen werd opgelegd door de strenge calvinisten. Maar dat is niet het enige waar de expositie in het Catharijneconvent aandacht aan besteedt. Ook aanwezig voor de oplettende bezoeker, is de rol van de stad Utrecht binnen dit stukje Nederlandse geschiedenis.

Tekst loopt door onder de foto

De tentoonstelling in het Catharijneconvent vindt namelijk 300 jaar plaats nadat de eerste aartsbisschop van Utrecht, Cornelis Steenoven, is benoemd. In 1723 wordt Steenoven door lokale kerkgangers benoemd tot aartsbisschop. Rome is het hier niet mee eens en erkent Steenoven niet. Sterker nog: het is de druppel die de emmer doet overlopen in Italië. De Utrechtse afdeling van het katholicisme wordt geëxcommuniceerd (uitgesloten van de kerkgemeenschap, red.) en het leidt tot een officiële splitsing van de kerk. Tot op de dag van vandaag bestaat daarom naast de Rooms-Katholieke kerk ook de oorspronkelijke Utrechtse Oudkatholieke kerk.

De kerkelijke geschiedenis van Utrecht is lang – te lang om genuanceerd uit te leggen in dit artikel. Tijdens Fashion for God wordt er daarentegen wél uitgebreid aandacht besteed aan de kerkelijke achtergrond die Utrecht waarborgt. Ook krijgen bezoekers een uniek inkijkje in karakters zoals Steenoven en welvarende Utrechtse vrouwen die hun jurken hebben gedoneerd aan de schuilkerk die zij bezochten.

Tekst loopt door onder de foto

Gertrudiskapel

Utrecht is van oudsher een plek waar veel bedrijvigheid is. En waar veel inwoners zijn, moet veel gefaciliteerd worden. Er zijn dan ook veel schuilkerken in de stad te vinden. Een van de best bewaarde exemplaren in Nederland is de Gertudiskapel, gelegen pal naast de binnenstad. Passanten zouden het waarschijnlijk niet eens opmerken door de imposante Gertudiskathedraal die met kop en schouders boven de omliggende gebouwen uitsteekt. Maar ook vroeger, lang voordat de kathedraal was gebouwd, viel het pand niet echt op. En dat is uiteraard precies de bedoeling van een schuilkerk.

De Gertrudiskapel oogt van buitenaf als een doorsnee historische woning, ietwat weggemoffeld tussen twee grote gebouwen, maar is vanbinnen rijkelijk gedecoreerd met een goud-wit interieur. De kapel, met schilderkunsten in de zogenoemde Utrechtse stijl, is volledig in de barokstijl die destijds populair was. Het resultaat is een piepklein kerkje dat qua allure niet onderdoet voor de grote kathedraal die er pal langs is gebouwd.

Toch is de overdadigheid aan luxe die op dit moment te zien is, niet altijd zo geweest. Voor de meeste schuilkerken geldt dat deze in verval raakten nadat de vrijheid van godsdienst werd geïntroduceerd. Ook voor de Gertudiskapel geldt dat zij langere tijd vergeten is geweest nadat het officieel geen gewijde grond meer was. Pas begin jaren negentig werd het initiatief genomen om het in verval geraakte geloofshuis te herstellen. Sindsdien heeft de kapel een nieuwe bestemming gevonden en kan de ruimte gehuurd worden voor lezingen en bijeenkomsten.

In de woorden van de pandbeheerder Henk Hop: “Wel alleen voor evenementen die respect hebben voor de geschiedenis van de ruimte.” Overigens geldt voor de meeste schuilkerken dat zij een herbestemming hebben gevonden zoals een biercafé of woonhuizen. De Gertrudiskapel hoopt met hun werkwijze meer aandacht te krijgen voor het stukje geschiedenis dat zij waarborgen. Want in een tijd waarin ontkerkelijking, en de interesse in het christendom, rap plaatsvindt, is een beetje creativiteit en flexibiliteit hoognodig. De nieuwste samenwerking die de kapel heeft, is samen met het Catharijneconvent. Op 28 oktober kan op locatie het verhaal van schuilkerken beluisterd worden; op de plek waar de kleurrijke kerkgewaden jarenlang werden gedragen.

Tekst loopt door onder de foto

Actualiteit

De Gouden Eeuw en ingeperkte vrijheid van godsdienst zijn inmiddels tijden die ver achter ons liggen. Toch zijn de sporen nog goed terug te vinden binnen zowel Utrecht als het hele land. ‘Fashion for God’ is een expositie die veel tijdloze onderwerpen aanhaalt, en behapbaar maakt voor een groot publiek. Bezoekers van het museum hebben daarbij de keuze om zelf te bepalen tot in hoeverre zij ondergedompeld willen worden in de flamboyante wereld die het Catharijneconvent tentoonstelt. Tot en met 21 januari is er de mogelijkheid om het stukje Nederlandse – en onbetwistbaar ook Utrechtse – geschiedenis te bezoeken.

Het is zoals conservator Pim Arts zelf zegt wanneer hij langs de kleurrijke gewaden loopt: “Wanneer iemand de tentoonstelling bezoekt, hopen we op zijn minst dat mensen in ieder geval zien hoe mooi de kleding is.” Hoe je verder invulling geeft aan de expositie, ligt aan jezelf.