We zouden het nu een appartementengebouw noemen, maar in 1939 sprak men van het Flatgebouw Biltstraat. Het bouwplan voor 12 luxe appartementen en vier winkels leidde tot discussie in de gemeenteraad; Utrecht kende nog nauwelijks ‘hoogbouw’. Het pand kwam gereed aan het begin van de oorlog. Toeval of niet, de architect was een NSB’er, de eigenaar werkte voor de Duitsers en de helft van de appartementen werd door de Kriegsmarine geconfisqueerd; er verbleven herstellende oorlogsgewonden en Blitzmädel.
Eerste flats
Utrechts eerste ‘flatgebouw’ verrees in 1924 aan de Rembrandtkade; het telde maar liefst drie verdiepingen. Lang hield de gemeente grootschaliger hoogbouw tegen. Plannen uit 1938 voor flats aan het einde van de Biltstraat (Karel Doormanlaan) konden pas na de oorlog doorgaan. Het Utrechtsch Nieuwsblad nam stelling tegen het stringente beleid: flats waren “geen modeartikel doch een billijke eisch van den modernen tijd”.
In 1937 overleed Herman Hoogland, slager op de Biltstraat 60 (zijn zoon werd wereldkampioen dammen). Hoogland liet enkele naastgelegen winkelpanden na, die zijn erfgenamen lieten slopen. Ze wilden er een flatgebouw plaatsen om extra vierkante meters te genereren. Eerst lag de gemeenteraad dwars; pas na een aanpassing van de plannen (alle appartementen moesten van voor naar achter kunnen doorluchten!) werd vergunning verleend.
Architect
In 1938 verhuisde Albert Jan Feberwee (1896-1977) van Groningen naar Hilversum. Oorspronkelijk handelaar in onroerend goed en hypotheken, op 35-jarige leeftijd gediplomeerd als architect, had Feberwee in zijn woonplaats Groningen faam verworven met onder meer Hotel Hofman. Nog geen jaar voor hij Groningen verliet had hij zich daar met collega-architect Klein geassocieerd. Had Feberwee’s plotselinge vertrek iets te maken met zijn NSB-lidmaatschap? In Hilversum werd hij namelijk actief lid en tijdens de oorlog zou hij er het NSB-Kringhuis ontwerpen. Maar zijn verhuizing had ongetwijfeld vooral te maken met zijn echtscheiding die in dezelfde periode speelde.
Feberwee kreeg al snel opdrachtgevers in Utrecht; hij ontwierp panden aan de Lange Elisabethstraat, Lange Smeestraat en Pelmolenweg. Ook de keuze van de familie Hoogland voor hun bouwplan aan de Biltstraat viel op Feberwee. Zijn bouwstijl paste perfect bij de welgestelde doelgroep van het flatgebouw: modern maar niet sober.
Feberwee’s werk was verwant aan de Nieuwe Haagse School en het Zakelijk Expressionisme van o.a. Dudok. Beide bouwstijlen zetten zich af tegen de bekende Amsterdamse School, maar minder rigoureus dan het strenge Nieuwe Bouwen van bijvoorbeeld Rietveld. De Nieuwe Haagse School koos voor een luxueuze in plaats van spartaanse uitvoering. Het Zakelijk Expressionisme wilde de expressieve vormen van de Amsterdamse School versoberen, maar niet afschaffen. Beide kenmerken zijn terug te vinden in het Flatgebouw Biltstraat.
Subtiel ontwerp
Het vijf bouwlagen tellende pand Biltstraat 62-68, hoek Obrechtstraat, bestaat uit een betonskelet bekleed met gele baksteen, op de winkelverdieping donker geglazuurd. Het heeft een rechthoekige plattegrond en kent veel horizontale lijnen, maar de schoonheid zit hem juist in de subtiele afwijkingen. Voorbeelden zijn de terugspringende vierde etage, de lichte bolling van de zijgevel en de dito holling in de balkons aan de voorzijde. Ook het overstekende houten schilddak heeft een lichte ronding.
Als tegenwicht voor de grote rechte ramen met stalen kozijnen — één appartement heeft zelfs een glazen erker — dienen gebogen luifels. Die zijn te vinden boven de hoofdingang in het midden (hierop stond in Art Deco-letters Flat Biltstraat), boven een Frans balkonnetje aan de zijgevel en boven de ramen op de bovenhoeken. Ook een aparte winkelingang op de linkerhoek, later dichtgemaakt, had oorspronkelijk zo’n luifel.
Het exterieur kent enkele subtiele decoraties. De balkons hebben een ijzeren hekwerk van slanke spijlen, op de bovenste etage ondersteund door sierlijke krullen. Turquoise geglazuurde tegels boven de ramen op de bovenhoeken en boven het balkonnetje aan de zijgevel vormen een soort bloemmotief.
Het minst zichtbaar maar misschien wel het mooist is de achtergevel. In het midden overheerst de liftkoker van draadglas en staal, geflankeerd door bakstenen hoekbalkons met daarnaast een rij bijna ovale raampjes.
Binnen ademt het trappenhuis met z’n glanzende marmer helemaal de sfeer van de Art Deco. De originele stortkoker en het aparte boodschappenliftje zijn nog aanwezig, maar buiten gebruik. In de appartementen zijn natuurlijk niet alle authentieke details bewaard, maar sommige hebben nog een deels originele keuken of badkamer. Leuk detail: de appartementen werden oorspronkelijk verhuurd inclusief een elektrische ijskast. Ze waren ook voorzien van centrale verwarming én een open haard.
Oorlogsperiode
Bij de oplevering begin 1941 waren, mede door de oorlog, nog niet alle ‘flats’ verhuurd en nog geen van de winkelruimtes. Misschien verkocht de familie Hoogland om die reden het gebouw aan Wim Schumacher, succesvol bouwondernemer uit Maartensdijk. Schumacher werkte in de oorlog voor de Duitsers: hij bouwde bunkers, hangars en (schijn)vliegvelden en verdiende daar meer dan een half miljoen aan. In mei 1945 werd hij hiervoor opgepakt maar direct weer vrijgelaten: hij bleek tegen het einde van de oorlog een verzetsgroep en het illegale Parool te hebben gesteund! Al snel werd hij alsnog gearresteerd en in 1947 veroordeeld. Deze Wim Schumacher was begin 1941 eigenaar van het Flatgebouw Biltstraat geworden.
Tot de eerste bewoners behoorden een fietsfabrikant, een tandartsenechtpaar en de hoogbejaarde ‘Indische soldatenmoeder’ Cornelia Kempers-Stütterheim. Het was het soort mensen ‘op flat’ dat ‘nette meisjes’ zocht voor dag en nacht, zo blijkt uit krantenadvertenties. Ook zij ontkwamen echter in de loop van de oorlog niet aan voedsel- en energietekorten, of werden zelfs uit hun woning gezet.
Inkwartiering
Waarschijnlijk beginnend met leegstaande appartementen werd de helft van de flatwoningen geconfisqueerd door het Quartieramt, het gemeentelijk inkwartieringsbureau voor de Duitse bezetter. De Kriegsmarine bracht er oorlogsgewonden in de laatste fase van hun revalidatie onder. Zij konden nog niet vechten maar wel administratief werk doen voor Duitse instanties aan de Maliebaan.
Op de gehele bovenverdieping werden vrouwelijke medewerkers gehuisvest; sommige bewoners moesten hiervoor naar een andere etage verkassen. De geüniformeerde jonge vrouwen stonden — niet geheel correct — bekend als Blitzmädel of Grijze Muizen. Zij werkten waarschijnlijk op het wervingsbureau van de Kriegsmarine aan de Plompetorengracht. Gedurende de oorlog deelden bewoners en Duitsers dus samen het pand. De onderlinge omgang schijnt formeel maar respectvol te zijn geweest. Bij de ingang stond permanent een Duitse wacht.
Na de bevrijding
Op 7 mei 1945 werd Utrecht bevrijd. Canadese en Britse troepen trokken door de Biltstraat de stad binnen, toegejuicht door de bevolking. Foto’s uit die tijd laten zien dat de winkels onderin het flatgebouw dichtgeplakt waren; waarschijnlijk hadden ze de hele oorlog leeggestaan. In 1946 opende Verbon Woninginrichting er als eerste.
Na enkele decennia van teruggang beleeft de Biltstraat momenteel een revival, goed af te lezen aan het aantal biologische winkels en eetgelegenheden. Ook in het flatgebouw huizen nu een biowinkel en een dito slager. Het pand werd in 2001 een Rijksmonument en de appartementen zijn tegenwoordig privébezit. Bewoner Jolet Uilenberg heeft, ter gelegenheid van 70 jaar bevrijding, samen met Hans Jongman de oorlogsgeschiedenis uitgezocht van dit ‘gele kasteel’ (niet te verwarren met PhRM op het Janskerkhof). Veel van bovenstaande info is van hen afkomstig.
Utrecht staat vol met vergeten gebouwen: markante panden uit een ver of recent verleden waar iedereen zomaar aan voorbij loopt. Rondleider, publicist en monumentenfreak Arjan den Boer vestigt elke maand in tekst en beeld de aandacht op zo’n gebouw. Het liefst kijkt hij er ook binnen.
21 Reacties
ReagerenErg interessant stuk en prettig geschreven. Ik ga de serie volgen!
Geweldig artikel! Ik kijk uit naar méér!
Wederom een goed artikel! Ga zo door! Ik ben wel benieuwd naar de geschiedenis van het bijzondere pand Choorstraat 14.
Erg interessant artikel. Petje af!
Mooi artikel Arjan, ik ken twee appartementen van binnen, nog steeds een sfeer van luxe.
Informatief artikel !
Typisch zo’n gebouw dat je over het hoofd ziet, maar toch de moeite waard is. Binnenkort eens nader bekijken.
Mooi verhaal!
Weer een mooi en informatief artikel met schitterende foto’s!
Dank je, Arjan den Boer.
Weer een interessant stukje kennis over Utrecht erbij!
Ik dacht eigenlijk dat de eerste flat in Utrecht aan de Rembrandtkade/Albert Neuhuysstraat lag: Amsterdamse school bouwstijl uit 1923?
Prachtig artikel Arjan! Nog een kleine aanvulling. In 1938 verrees aan de Oudwijkerlaan een flatgebouw van de Hilversumse architect Jan Dullaart dat veel overeenkomsten vertoont met het door jou beschreven complex aan de Biltstraat. Onder de titel ‘de flat triomfeert’ wijdde het UN er op 7 juni 1938 een uitgebreid artikel aan. Men omschreef de flat in het kort als volgt: een gemeenschappelijke entree, een personenlift (echter niet voor de bovenste verdieping met bediendenkamers), een gemeenschappelijke vuilverwijdering met stortkokers, een fietsenberging in de kelder, een garage voor drie auto’s, een centrale verwarming met oliestookinrichting, een Bruynzeelkeuken en als klapper een gemeenschappelijk dakterras.
@ Joyce: dank voor de tip, Oudwijkerlaan 2-6 is ook erg mooi inderdaad! Het is wel veel kleiner dan het gebouw aan de Biltstraat.
http://www.ankeontwerpt.nl/architectuur-en-stedenbouw.html?id=41
Alweer zo’n mooi artikel Arjan! Je maakt de stad voor mij steeds interessanter. Dank je wel!
Over waarde toevoegen aan een online nieuwssite gesproken; wat blijf jij geweldige artikelen leveren Arjan. Heb dit gele kasteel altijd al een schitterend gebouw gevonden, maar nu is mijn beleving van de Biltstraat ook verrijkt. Dank daarvoor!
Het is alleen jammer dat ook DUIC censureert, ook op ‘bevrijdingsdag’
Waar doelt u precies op, mijnheer Vreeswijk? Zit er censuur in dit artikel?
Tof stuk.
@DUIC, een tip: deze stukken zouden een nog groter bereik krijgen als ze gebundeld werden, bijvoorbeeld door alle andere afleveringen onder (of naast) het huidige bericht te linken.
Succes weer!
fijn informatief stuk over een werkelijk prachtig gebouw!
Arjan de Boer, goed geschreven verhaal en mooie foto`s over de Biltstraat-flat. Dank-je-wel.
Nog even `n reactie van mij over Dhr. Herman Hoogland : Hij is niet overleden in de jaren `30, maar begin jaren `50. Mijn vader was slager van Diepen van nr.60 en hij heeft de slagerij van dhr. Herman Hoogland overgenomen begin 1930 tot 1966.
Een van de eerste bewoners waren “Duitsers “en zij hadden hun “Bruiden”ook in deze flat wonen !
Grappig. Dit is een voor mij zeer bekend gebouw. Mijn oma woonde er in de jaren 50, 60, 70 en 80 van de vorige eeuw op de bovenste verdieping. Ik logeerde er geregeld.
Wordt meestal zandkasteel genoemd.