Begraafplaats Sint Barbara, aangelegd in 1875, is de laatste rustplaats van veel Utrechters, bekende en minder bekende. Kunsthandelaar Marcel Gieling komt graag in deze oase van rust met haar enorme verscheidenheid aan graven die, verspreid over ruim een eeuw, een tijdsbeeld laten zien. Hij neemt ons mee naar deze bijzondere plek vlakbij het Wilhelminapark en ontrafelt haar geheimen.

Rondom de kapel liggen vooral geestelijken, paters, priesters, bisschoppen en kardinalen begraven. Over het algemeen zijn hun graven sober, bedekt met een uit zwart natuursteen gezaagde zerk. Een zerk is een platte steen ter afdekking van een graf. De steen kan variëren in grootte en dikte. Doorgaans worden op de zerk naam, titel en geboorte- en sterfdatum genoemd. Aan het eind van de negentiende eeuw was soberheid troef op Sint Barbara, maar ook op andere begraafplaatsen. Grafmonumenten zag je uitsluitend bij de graven van belangrijke geestelijken en rijke burgers. Die laatste groep kon het zich veroorloven een monument te laten maken. Het waren realistische religieuze kunstuitingen, variërend van Christus aan het kruis al of niet met een treurende Maria Magdalena, tot trompetterende engelen, meestal uit natuursteen. Gemaakt door lokale (katholieke) kunstenaars die blij waren dat ze wat konden verdienen.

Langzaam verandert de cultuur en beginnen ook ‘gewone’ burgers hun geliefden met meer dan een platte zerk te herdenken. Het wordt bijvoorbeeld mode om rondom de zerk een ijzeren hekje te plaatsen. Zo’n hekje is onderscheidend en, niet onbelangrijk, met een beperkt budget uitvoerbaar. Die hekjesmode verdwijnt weer na een tiental jaren, maar een verandering is in gang gezet en ook bij de graven van burgers verschijnen meer en meer symbolieken waarmee de overledene wordt herdacht. Toch overheerst er in de jaren twintig van de vorige eeuw nog de gedachte dat vooral een in leven ‘belangrijk’ persoon een monument verdient. Hoe belangrijker de overledene in leven was geweest des te groter vaak het monument. Het betreft dan niet de graven van de in rang lagere geestelijken, die blijven veelal sober.

Een mooi voorbeeld van een dergelijk ‘rijk’ burgermonument staat aan de rechterzijde van de kapel, gezien vanuit de noordelijke hoofdingang. Een groot, uit zandsteen gehouwen beeld van een engelbewaarder houdt, met de armen gevouwen en de ogen gesloten, de wacht bij het graf van een op vierjarige leeftijd overleden jonkheer (zie foto). Het is een mooi realistisch beeld. Het doet denken aan de nieuwe zakelijkheid, een kunststroming die in de jaren dertig van de vorige eeuw populair was, ook in de schilderkunst en architectuur.

Volgens de katholieke catechismus is de engelbewaarder de beschermer van een gelovige. Vanaf de kinderjaren tot de dood zal deze engel hem of haar als hoeder en herder naar het eeuwige leven leiden. De gesloten ogen van de engel symboliseren dat zij niet meer over het leven van de jonkheer hoeft te waken.

‘Belangrijk’: op een begraafplaats voelt het woord ‘belangrijk’ een beetje vreemd, want de overledene is natuurlijk net zo dood als zijn buur en hoe belangrijk ben je dan? Het is de gemeenschap, maar vooral de nabestaanden die uiting geven aan de mate van belangrijkheid. Voor ieder ander was de regel, doe maar gewoon dat is al gek genoeg. Die stelregel is nu verleden tijd. Op steeds meer verschillende manieren gedenken wij onze doden. Daarvan laat ik u in volgende columns meer voorbeelden zien.

Wordt vervolgd.

Marcel heeft een online kunsthandel.                                                                                       marcelgieling.nl