Incassobank: een Amsterdamse School-bank in Utrecht | De Utrechtse Internet Courant Incassobank: een Amsterdamse School-bank in Utrecht | De Utrechtse Internet Courant

Incassobank: een Amsterdamse School-bank in Utrecht

Incassobank: een Amsterdamse School-bank in Utrecht
Incassobank, Nobelstraat 4 (Arjan den Boer)
Precies 100 jaar geleden ontstond de Amsterdamse School. Eén van de eerste gebouwen in deze bouwstijl in Utrecht kwam in 1920 aan de Nobelstraat: de Incassobank. Architect Jan Baanders paste verschillende baksteensoorten en metselverbanden toe, gedecoreerd met siersmeedwerk en een beeld van Hildo Krop. Hoewel aangetast door het gebruik als feestzaal van het naastgelegen café, bevinden zich binnen nog bijzondere details.

Precies 100 jaar geleden ontstond de Amsterdamse School. Eén van de eerste gebouwen in deze bouwstijl in Utrecht kwam in 1920 aan de Nobelstraat: de Incassobank. Architect Jan Baanders paste verschillende baksteensoorten en metselverbanden toe, gedecoreerd met siersmeedwerk en een beeld van Hildo Krop. Hoewel aangetast door het gebruik als feestzaal van het naastgelegen café, bevinden zich binnen nog bijzondere details.

De Incassobank, een behoudende bank voor het midden- en kleinbedrijf, werd in 1891 opgericht in Amsterdam. In 1918 nam deze bank de Credietvereeniging over, gevestigd in Utrecht aan de Kromme Nieuwegracht. Al snel liet men een nieuw kantoor bouwen op de hoek van de Nobelstraat en de Keizerstraat. Daar stond toen nog het oude stalgebouw van de Utrechtsche Begrafenisvereeniging.

Stalgebouw kort voor sloop, 1919 (Stadsarchief Amsterdam)
Stalgebouw kort voor sloop, 1919 (Stadsarchief Amsterdam)

Na de sloopwerkzaamheden begon de bouw in 1919 met de betonnen fundamenten en de kelder, die zwaar werd uitgevoerd vanwege de kluis die daar zou komen. Dit werk werd verricht door de N.V. Utrechtsche Betonijzerbouw. Er zijn enkele foto’s van de bouwput met werklieden bewaard gebleven, gemaakt door de bekende Utrechtse fotograaf E.A. van Blitz & Zoon.

De bouwput in 1919 (E.A. van Blitz & Zn/Stadsarchief)
De bouwput in 1919 (E.A. van Blitz & Zn/Stadsarchief)

Architecten

Het bankgebouw werd ontworpen door het Amsterdamse architectenbureau Baanders, een familiebedrijf. Toen Herman Baanders het bureau overnam van zijn vader, en zijn broer Jan zich enkele jaren later bij hem voegde, was de Amsterdamse School sterk in opkomst. Michel de Klerk, een van de belangrijkste vertegenwoordigers, had nog bij de broers Baanders gewerkt en bleef hun kantoor delen. In 1916 was De Klerk de interieurarchitect van het Scheepvaarthuis, het eerste echte Amsterdamse School-gebouw.

De gebroeders Baanders waren vooral belangrijk voor de Amsterdamse School omdat zij de bouwstijl al vroeg buiten Amsterdam toepasten: in Rotterdam, Arnhem en Utrecht. In 1917 ontwierpen ze bijvoorbeeld een kantoor voor de Nederlandsche Bankvereeniging aan het Vredenburg 29 (later AMRO-bank en Amusementshal Charlebry). Het exterieur is niet uitgesproken Amsterdamse School, maar het interieur was dat oorspronkelijk wel.

De Incassobank in 1921 (B. Eilers/Stadsarchief A'dam)
De Incassobank in 1921 (B. Eilers/Stadsarchief A’dam)

Jan Baanders maakte in 1919 het ontwerp voor de Incassobank aan de Nobelstraat, en werkte daarbij voor enkele details samen met de Utrechtse architect Dirk Jan Heusinkveld (1878-1960), die enkele jaren later de Noorderkerk zou ontwerpen.

Exterieur

Behalve door de Amsterdamse School zou Jan Baanders zich hebben laten inspireren door het Larkin Administration Building van de Amerikaan Frank Lloyd Wright. Dat was veel groter, maar materiaalgebruik en massiviteit waren vergelijkbaar. Ook is de Incassobank, net als het Amerikaanse voorbeeld, hoekiger dan de meeste Amsterdamse School-gebouwen.

De basis bestaat uit roodbruine bakstenen met daarboven geel metselwerk in verticale banen. De smalle, hoge ramen worden op de verdieping bekroond door een soort gemetselde kapitelen, die de bakstenen daklijst lijken te dragen. Al het siermetselwerk geeft de gevel veel reliëf.

Geveldetails (Arjan den Boer)
Geveldetails (Arjan den Boer)

Links staat een rechthoekige toren met aan de kopse kant de entree. De toren heeft twee zeshoekig vensters en onderaan zijn de hoeken van het metselwerk afgerond, net als bij de trap naar de deuren. Achter de entreetoren ligt het naar voren springende trappenhuis met verticale dakpannen als bovenste gevelbekleding, een vinding van de Amsterdamse School. Het dak van het gebouw is plat en heeft dus geen pannen.

Siersmeedwerk

In tegenstelling tot veel andere gebouwen van de Amsterdamse School heeft de Incassobank geen natuurstenen decoraties ter afwisseling van de bakstenen. Wel zijn er twee ornamenten van siersmeedwerk aangebracht met de initialen IB van de Incassobank. De lamp boven de entree, de buitendeuren en de de brievenbus zijn eveneens sierlijk gesmeed. Afgaand op foto’s waren de letters waarmee de naam van de bank op de bovenrand stond ook van smeedijzer.

Entree met buitenlamp (Arjan den Boer)
Entree met buitenlamp (Arjan den Boer)

Het is onbekend van wiens hand het siersmeedwerk is, maar het zou kunnen zijn ontworpen door Michel de Klerk. Het doet namelijk denken aan zijn ontwerpen voor ornamenten en lampen in het Scheepvaarthuis, en hij deelde immers zijn kantoor met de gebroeders Baanders.

Baksteensculptuur

Een andere aanwijzing dat De Klerk betrokken was bij de decoraties van de Incassobank is het kunstwerk op de hoek. Dat werd gemaakt door de beeldhouwer Hildo Krop, die ook aan het Scheepvaarthuis werkte, en bovendien een soortgelijk baksteensculptuur maakte voor Het Schip, het beroemde woonblok van Michel de Klerk in de Amsterdamse Spaarndammerbuurt. Uit baksteen gehakte beelden — ter plekke gemaakt — komen weinig voor omdat ze al snel wat grof uitvallen. Daar staat tegenover dat ze letterlijk één zijn met het gebouw.

Sculptuur van Hildo Krop (Arjan den Boer)
Sculptuur van Hildo Krop (Arjan den Boer)

Aan de Nobelstraat is de donkere baksteen van de onderzijde gebruikt zodat het sculptuur afsteekt tegen de gele bakstenen erachter. Het kunstwerk stelt een adelaar voor met een nest jongen, omgeven door slangen. Het symboliseert de idealen van zekerheid en bescherming die een bank moet bieden. Het adelaarsnest wordt gevormd door de omgekeerde helm van Mercurius, god van de handel, een verwijzing naar de de klanten van de bank. Decoraties aan Amsterdamse School-gebouwen hebben meestal een betekenis rond de functie van het bouwwerk.

Lokettenzaal

Door de kluisdeur-achtige entree en een houten draaideur kom je de oude bankzaal binnen. De loketten met typische paraboolvormige tussenschotten en opschriften zijn helaas verdwenen. De ovale gemetselde zuilen, waarop de bogen in deze ruimte rusten, zijn tegenwoordig omhuld met gipsplaat — al kan dat natuurlijk weer verwijderd worden. Verder bevinden zich op de begane grond de voormalige directiekamers en spreekkamer.

Loketten na sluiting, 1975 (Het Utrechts Archief)
Loketten na sluiting, 1975 (Het Utrechts Archief)

Langs de ramen aan de straatkant is een gemetselde bank met donkere houten zitting bewaard waarop klanten op hun beurt konden wachten. Hier ligt ook nog de oorspronkelijke marmeren vloer. Aan het einde van deze wachtruimte is de trap naar de kelder gemarkeerd met een mooi siersmeedwerk dat aan de ijzeren geveldecoraties doet denken.

Wachtruimte met smeedwerk en bank (Arjan den Boer)
Wachtruimte met smeedwerk en bank (Arjan den Boer)

Kluiskelder

In de kelder, bereikbaar via een gedraaide stenen trap, is het hekwerk nog aanwezig dat het gedeelte met de bankkluis en safes afsloot. Ook de deuren in de kelder zijn nog geheel in stijl. De als puzzelstukjes in elkaar passende vloertegeltjes zijn opvallend fijn voor de Amsterdamse School.

Kelder met kluishek (Arjan den Boer)
Kelder met kluishek (Arjan den Boer)

We krijgen een beeld van wat er achter het hekwerk bewaard werd door een advertentie uit 1926: “Reis-seizoen. Incassobank verhuurt Safe-loketten vanaf ƒ 1 per maand en ƒ 6 per jaar. Bewaart Uwe koffers en trommels met waarden gedurende uw vacantie.” In de advertentie stond, als indicatie voor de betrouwbaarheid van de bank, ook vermeld dat het ‘volgestorte kapitaal’ 25 miljoen gulden bedroeg, en de reserve ruim 6 miljoen. Dat zouden banken weer moeten gaan vermelden!

Trap en verdiepingen

Vanaf de begane grond leidt een massief trappenhuis met glas-in-loodramen naar de kantoorverdieping. Net als aan de buitengevels zijn er zowel donkere als lichte bakstenen gebruikt, soms in patronen genesteld. Evenals de lokettenzaal heeft het trappenhuis ovaal gemetselde pijlers in het midden. Ertussen is enige ruimte open gelaten, een effect dat ook in het trappenhuis van andere Amsterdamse School-gebouwen te zien is, zoals het postkantoor aan de Neude.

Trappenhuis met glas-in-lood (Arjan den Boer)
Trappenhuis met glas-in-lood (Arjan den Boer)

Op de bovenste verdieping was de beheerderswoning. Tegenwoordig is zoiets moeilijk voor te stellen in een bankgebouw, maar destijds was het heel gebruikelijk dat bedrijfspanden een inwonende conciërge hadden. De keuken van deze woning verkeert nog grotendeels in oorspronkelijke staat, al heeft de huidige gebruiker er wat moderne apparatuur neergezet.

Keuken van de conciërge (Arjan den Boer)
Keuken van de conciërge (Arjan den Boer)

Feestzaal en kantoor

Kort na de oorlog ging de Incassobank op in de Amsterdamsche Bank. Het Utrechtse filiaal van die bank aan de Korte Nieuwstraat trok in 1948 in bij het meer ‘architectonisch welverzorgde’ gebouw aan de Nobelstraat. Op de gevel stond voortaan Amsterdamsche Bank, en niet meer in smeedijzeren letters. In 1964 moest de belettering opnieuw worden vervangen toen de bank onderdeel werd van de AMRO-bank. Begin jaren 70 sloot het filiaal Nobelstraat en werden klanten doorverwezen naar de AMRO-vestiging aan het Oudkerkhof.

Nobelstraat met Incassobank (Arjan den Boer)
Nobelstraat met Incassobank (Arjan den Boer)

In de jaren 80 nam het naastgelegen café Zeezicht het oude bankgebouw in gebruik als feest- en vergaderruimte, later gevolgd door Florin. De onderzijde kreeg een anti-graffitilaag die wit is uitgeslagen, wat ten koste gaat van de donkere bakstenen. Erger nog is dat de oorspronkelijke diefijzers, de gesmede tralies van de onderramen, zijn verdwenen. Ze droegen bij aan de bancaire uitstraling en werden nog wel vermeld toen het pand in 2001 een rijksmonument werd.

Na een interne opknapbeurt in 2013 fungeert het bankgebouw nu als kantoor van softwarebedrijf Turnitin. Deze gebruikers en hun bezoekers weten het historische onderkomen te waarderen, zo geven zij aan. De bankkluis is nu hun lunchruimte; hun geld is elders virtueel opgeslagen.

Fotoverslag

Incassobank

Arjan den Boer

Arjan den Boer

Arjan den Boer is publicist over geschiedenis, design, monumenten en architectuur. Voor DUIC schrijft hij dit jaar over verdwenen villa's in Utrecht.

Profiel

20 Reacties

Reageren
  1. Jansen

    Prachtig gebouw, jammer dat het al gebruikt wordt, want het bankgedeelte zou zich prima lenen voor een kleinschalige overdekte groentemarkt, zoals ik een Food Market graag wens te noemen.

  2. Bas

    Arjan, wederom bedankt voor dit interessante artikel! Ik vind dat je enorm veel waarde/diepgang toevoegt aan DUIC. Blijf ajb doorgaan!

  3. Jolanda

    Mooi, ik fiets er regelmatig langs. Ik wist niet dat het vroeger een bank was. Arjan kan wat mij betreft zijn columns zo in een boek bundelen. Moet vast wel een uitgever te vinden zijn die dat wil uitgeven!

  4. JanensenJan

    Jansen!,
    Tien stappen verder zit de beste groenteman van de Binnenstad…groentemarkt is leuk maar zal nooit werken…

  5. Marianne Telkamp-van Tellingen

    Wat geweldig dit tegen te komen. In dit gebouw ben ik “groot” geworden. In 1952 (ik was 4 jaar) werd mijn vader conciërge/kassier bij de Amsterdamse Bank-Incassobank en werd de bovenste verdieping ons huis. Hier een geweldige tijd gehad. We hebben leren fietsen in de gang bij de loketten. Mijn jongste broer is hier in 1954 geboren en werd letterlijk door het vrouwelijk personeel op handen gedragen. In 1960 zijn we verhuisd naar één van de eerste woningen op het Kanaleneiland. Ik heb ook nog een foto uit 1924. Hier staat mijn vader als 2-jarige op met o.a. zijn oom (die toen ook bij de Bank werkte) voor de deur die naar het fietsenhok ging. Nu niet meer te zien i.v.m. de verbinding met Zeezicht.
    Prachtig artikel!!!!

  6. Rene Verhoef

    Leuk om dit stuk terug te zien, wij firma De KROON uit Utrecht hebben dit in de jaren 90 gereinigd. Ik heb foto’s van voor het reinigen en na het reinigen gemaild naar u.
    Na het reinigen is door de eigenaar zelf een anti graffiti coating aangebracht en deze is in de tijd wit uitgeslagen, deze is denk ik nog wel te verwijderen mocht hier behoefte voor zijn kan u in aller tijden contact met ons opnemen.

  7. Katja

    Komop uitgeverij Matrijs !
    Bundelen en uitgeven die hap !

  8. Harry Schuring

    We wachten op jouw boek Arjan, met al die prachtige reportages

  9. Toine Goossens

    Top Arjan!

  10. Bayerwald

    Als we met z’n allen blijven roepen, komt dat boek er zeker. Ik doe hierbij alvast mijn bestelling. Ik sluit me aan bij Bas: Arjan is de DUIC parel! Dank wederom voor dit artikel, met genoegen gelezen.

  11. Jouke

    Iedere keer weer verrassend en leuk om te lezen. Zo leer je steeds meer de geschiedenis van Utrecht kennen. Ga zo door !!!!

  12. kleingeld

    heel mooi en interessant dank rob

  13. Karla

    Dankzij Arjan kijk ik anders naar de gebouwen waar ik zo vaak langskom. Ook deze. Dank voor deze bijdrage.

  14. Johanna

    Erg fijn om dit te lezen. Dank!

  15. Rob H.

    Ook mooi eigenlijk. Het pand waar Florin nu inzit lijkt niet zo heel veel veranderd, de afgelopen eeuw. Koesteren zulke panden.

  16. Ineke Tanis

    Dag Arjan,
    Wat een prachtige schets, met idem foto’s. Ik heb van 1990 tot 1996 in de conciergewoning gewoond. Het waren heel gelukkige jaren. Mijn slaapkamer was in het torentje en elke zaterdag haalde ik bloemen op het janskerkhof en een tompoes bij Wammes. Weer thuis beklom ik de trappen, genietend van het gebouw om daarna eindeloos de Volkskrant te lezen in die geweldige keuken of in de zomer op het dakterras.
    De radio stond steevast afgesteld op ‘spijkers met koppen’ hetgeen zich pal beneden mijn geweldige huisje afspeelde in café zeezichr waar ik parttime barvrouw was.
    Ik zou er graag nog een keertje kijken!

  17. Marcel Gieling

    Mooi verhaal weer Arjan, prachtig icoontje midden in de stad.

  18. Lisette Goldberg - Turnitin

    Beste Arjan, wat is het een mooi (en voor mij ook leerzaam) artikel geworden! Aangevuld met prachtige foto’s!!

  19. K.

    Je artikel over de ‘Wilhelminaschool’van vandaag in Duic verwees me weer door naar de Incassobank. Een plezier en voorrecht om daar in gewoond te hebben, of nog woont. Ik ga nu zoeken of je boek al leverbaar is, zou echt mooi zijn!!

  20. Steve Bowne

    Positieve site, waar heb je de informatie over deze post gevonden? Ik heb nu een paar artikelen op je website gelezen en ik vind je stijl erg leuk. Heel erg bedankt en ga zo door met het effectieve werk.

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).