Het heeft even geduurd, maar nu is er in het Centraal Museum {eindelijk} weer eens een tentoonstelling van formaat. Het is dit jaar vijftig jaar geleden dat Gerrit Rietveld overleed. Een prima kapstok om de leermeester van Rietveld, de architect Piet Klaarhamer eens uit de vergetelheid te halen.

Iedere meester heeft een leermeester, dat blijkt uit deze voortreffelijk samengestelde tentoonstelling waarmee duidelijk wordt gemaakt hoe Gerrit Rietveld zich aan de hand van Klaarhamer heeft kunnen ontwikkelen tot vernieuwer in de bouw- en meubelkunst.

Piet Klaarhamer {1874-1954}, zoon van een gereformeerde predikant kwam in 1893 naar Utrecht. Hij volgde hier tot 1898 ‘kunstindustrieel’ onderwijs dat in die tijd werd verzorgd door het Utrechts Museum van Kunstnijverheid. Later was hij onderdirecteur en docent vormtekenen aan de Ambachtschool Utrecht. Voor hij zich als zelfstandig architect in Utrecht vestigde kreeg hij les van H.P. Berlage [1856-1934]. Tijdens zijn werkzame leven woonde hij in Utrecht en beoefende hij het vak van architect in de breedste zin van het woord, hij beperkte zich niet tot het bouwen van huizen. Ook meubelen en huisraad, van kapstok tot bestek werd door hem ontworpen. Het vak ‘interieurarchitect’ en ‘industrieelontwerper’ moest nog worden uitgevonden. In 1905 leerde hij de kunstenaar Bart van der Leck {1876-1958} kennen. Met deze in Utrecht geboren kunstenaar en prominent lid van ‘De Stijl’ deelde Klaarhamer enige tijd een atelier. Zij deelden hun opvattingen over het ‘nieuwe bouwen’ en het zoeken naar nieuwe vormen en kleurentaal.

Klaarhamer ontwierp rond 1910 zijn eerste meubelen, tafels, boekenkasten en stoelen. Hij was een perfectionist, tot in het kleinste detail werkte hij de ontwerpen volgens zijn principes uit. De meubelen die hij maakte voor zijn eigen interieur waren van eenvoudige houtsoorten als grenen en vuren, voor meubelen in opdracht gebruikte hij het duurdere eikenhout in combinatie met bij voorbeeld Coromandelhout.

Nieuwe vormen

De door Klaarhamer ontworpen meubelen werden in die tijd gemaakt door Gerrit Rietveld. Zij kenden elkaar, Rietveld nam tussen 1904 en 1908 avondlessen bij de vooruitstrevende architect. Rietveld was ambitieus en zocht net als Klaarhamer naar nieuwe vormen. Hij verafschuwde de classicistische meubelen die in de werkplaats van zijn vader werden gemaakt. Via Klaarhamer en mogelijk Bram van der Leck nam Rietveld kennis van architecten als Frank Lloyd Wright en Berlage. Rietveld begon omstreeks 1918 zijn eerste experimentele stoelen te maken. Robert van ’t Hoff, een vriend van Rietveld, adviseerde hem om contact op te nemen met Theo van Doesburg [1889-1931], oprichter en hoofdredacteur van het pas opgerichte blad voor moderne kunst ‘De Stijl’. Als Theo van Doesburg in 1919 geen stoel van Klaarhamer, maar de leunstoel van Rietveld in ‘De Stijl’ afbeeldt, de latere beroemd geworden rood/blauwe stoel, voelt Klaarhamer zich overvleugeld door zijn leerling.

Terwijl het jaar 1919 toch ook een hoogtepunt voor Klaarhamer was. Van Cornelis Bruynzeel kreeg hij namelijk de opdracht om samen met de Hongaars/Nederlandse ‘Stijl’ kunstenaar Vilmos Huszár [1884-1960] een jongenskamer te ontwerpen en in te richten in villa ‘De Arendshoeve’, eigendom van Bruynzeel. Klaarhamer ontwierp de meubelen en inrichting, Huszár de kleurstelling voor de meubelen. Deze inmiddels beroemd geworden jongensslaapkamer is op de tentoonstelling in het Centraal Museum exact nagebouwd en ingericht met de originele meubelen. Ondanks deze mooie opdracht voelt Klaarhamer zich onbegrepen en hoewel hij in de jaren hierna nog sterk betrokken is bij de ontwikkeling van de wijk Oog in Al, trekt hij zich in 1933 teleurgesteld terug uit zijn vak. Hij verlaat Utrecht en verhuist naar Ede waar hij de laatste jaren van zijn leven aan filosofie zal wijden.

Relatie tussen de twee

Het centraal Museum toont circa 60 meubelen, documenten, foto’s en tekeningen van niet alleen Klaarhamer, maar ook van Rietveld waarmee de relatie tussen de twee architecten in beeld wordt gebracht. De relatie met zijn vriend Bart van der Leck wordt zichtbaar in een fraaie selectie schilderijen die in de tentoonstelling is opgenomen. Bewoners van een ‘Klaarhamerwoning’ vertellen op film hun ervaringen over hoe het is om in een dergelijk huis te wonen. Kortom eindelijk weer eens een tentoonstelling die er toe doet.

Als enig minpunt blijft het, kruip door sluip door, van de te kleine kamers. In de te smalle gangetjes zijn te grote foto’s aangebracht waardoor nekkramp dreigt. Bezoekers met een kinderwagen [je kan ze moeilijk verbieden!] dwingen me door te lopen, daar waar ik graag nog even langer wilde kijken.

De tentoonstelling loopt tot 25 maart