Kunst aan gebouwen: Tegeltableaus van College Blaucapel | De Utrechtse Internet Courant Kunst aan gebouwen: Tegeltableaus van College Blaucapel | De Utrechtse Internet Courant

Kunst aan gebouwen: Tegeltableaus van College Blaucapel

Kunst aan gebouwen: Tegeltableaus van College Blaucapel
Tegelwanden door Dick Elffers, 1965 (foto Arjan den Boer, 2014)
Bij veel recente sloop- en renovatieprojecten gaan monumentale kunstwerken uit de wederopbouwperiode verloren. Soms worden ze wel gedemonteerd en bewaard, maar lang niet altijd herplaatst aan het nieuwe gebouw. Een voorbeeld is de grote tegelwand van het Gerrit Rietveld College.

Bij veel recente sloop- en renovatieprojecten gaan monumentale kunstwerken uit de wederopbouwperiode verloren. Soms worden ze wel gedemonteerd en bewaard, maar lang niet altijd herplaatst aan het nieuwe gebouw. Een voorbeeld is de grote tegelwand van het Gerrit Rietveld College.

Bij de verhuizing naar een nieuw schoolgebouw in Tuindorp-Oost koos de Christelijke HBS (voordien gevestigd aan de Nieuwegracht) in 1965 voor een nieuwe naam: Reformatorisch College Blaucapel. Het gebouw voor negenhonderd leerlingen aan de Winklerlaan werd ontworpen door de Rotterdamse architect Cornelis Elffers (1898-1987). De bouwstijl was functionalistisch en modern, maar de opzet klassiek. Het complex bestond uit vier vleugels – waarvan één hoge – rond een binnenhof. Deze groepering versterkte het gevoel van een gemeenschap. ‘De architect heeft met succes gestreefd naar een zekere mate van intimiteit, naar het vasthouden van een menselijke schaal,’ schreef het Utrechts Nieuwsblad.

Universele symboliek

Het aanzien van de school werd verlevendigd door een enorm tegeltableau van Dick Elffers, de broer van de architect. Het zat rondom de buitenzijde van de fietsenstalling voor docenten, ongeveer 12 bij 4 meter groot. De stalling stond als het ware los tussen de betonnen pijlers die de voorste gebouwvleugel droegen, en lag dan ook iets ingesprongen. De ene lange zijde was vanaf de Winklerlaan zichtbaar, de andere vanaf het binnenhof.

Het kunstwerk heeft geen titel en een toelichting is niet bekend, dus we moeten er zelf betekenis aan geven. De ene lange muur toont een strandtafereel met een rode zon, blauwe wolken, de zee, silhouetten van mensen, een schip en een grote vis. Terwijl de laatste twee als christelijke symbolen bedoeld kunnen zijn – Elffers was zelf calvinistisch opgevoed – biedt de andere zijde meer universele symboliek. Daar zien we planeten in een soort oersoep, en een raadselachtige tweeling-foetus die lijkt op het yin-yangsymbool. Er is ook een vierdelige cirkel (wielkruis) afgebeeld die symbool kan staan voor de windrichtingen of de vier elementen.

De beide korte muren bleven relatief leeg, met als meest herkenbare element een anker. De overheersende kleuren zijn blauw, rood, geel en zwart. Verder valt op dat de voorstellingen grotendeels zijn opgebouwd uit egale kleurvakken en simpele vormen, terwijl enkele elementen veel gedetailleerder zijn uitgewerkt, zoals de ‘foetus’ en de vis. De geglazuurde tegels werden overigens in 1964 uitgevoerd bij De Porceleyne Fles in Delft.

In hun monumentale kunst aan gebouwen kwamen de talenten van Kees en Dick Elffers samen

Talenten

Cornelis (Kees) en Dick Elffers waren broers die vaker samenwerkten. Waar de een succes had als architect was de ander actief als kunstenaar en ontwerper. In de monumentale kunst aan gebouwen kwamen hun talenten samen. Dick Elffers (1910-1990) was opgeleid tot grafisch ontwerper aan de Rotterdamse kunstacademie en werkte voor de oorlog als assistent van Piet Zwart. Na 1945 ontwikkelde hij zich tot een veelzijdig kunstenaar: tekenaar, schilder, graficus, beeldhouwer, keramist en fotograaf.

Een uitnodiging om zich aan te sluiten bij Cobra (de groep rond Appel, Corneille en Constant) sloeg Elffers af, hoewel zijn stijl in de jaren vijftig verwant was. Hij ontwierp onder andere affiches voor het Holland Festival, het 5 mei-Comité, het Amsterdamse Stedelijk Museum en het Rijksmuseum, waarvoor Elffers ook tentoonstelling vormgaf. Zijn veelzijdigheid blijkt ook uit de speelse reclametorens die hij ontwierp bij de RAI en op het Jaarbeursplein. (Die laatste is rond 2010 onopgemerkt gesneuveld, terwijl die bij de RAI nog altijd als herkenningspunt dient.)

Herplaatsing?

Na een fusie in 2005, onder de nieuwe naam Gerrit Rietveld College, was de school toe aan een ruimere behuizing. Er werd een plan gemaakt voor een nieuw gebouw op de naastgelegen sportvelden, en woningen op de oude plek. De Vereniging Oud-Utrecht, Bond Heemschut en het Cuypersgenootschap streden voor behoud van het oude gebouw, dat zij als karakteristiek erfgoed van de jaren zestig beschouwden. Hun strijd voerde tot aan de Raad van State maar was tevergeefs: in 2015 is het complex gesloopt. Daarbij werd het kunstwerk van Dick Elffers tegel voor tegel gedemonteerd.

De school zelf kon of wilde het werk niet herplaatsen en een geschikte locatie in de directe omgeving bleek uiteindelijk onhaalbaar. Inmiddels liggen de tegels al enkele jaren in de opslag. De zoektocht gaat door naar een bouwproject of bestaand gebouw met een grote gesloten gevel. Een losstaand gebouwtje om volledig ‘in te pakken’, zoals een transformatorhuisje of een paviljoen in een park, is ook een optie. Geïnteresseerde eigenaren of ontwikkelaars kunnen zich melden bij Heemschut!

Eigenlijk is het onbegrijpelijk hoe scholen en andere instellingen met hun eigen erfgoed omgaan. Waarom kunstwerken niet herplaatsen aan het nieuwe gebouw als mooie herinnering? Hedendaagse architecten zitten er misschien niet op te wachten als zo’n werk ‘nog even’ moet worden ingepast. Maar als herplaatsing wordt opgenomen in het programma van eisen kan er vanaf het eerste ontwerp rekening mee worden gehouden.

Arjan den Boer

Arjan den Boer

Arjan den Boer is publicist over geschiedenis, design, monumenten en architectuur. Voor DUIC schrijft hij dit jaar over verdwenen villa's in Utrecht.

Profiel

3 Reacties

Reageren
  1. Marcel Gieling

    Erg mooi beschreven Arjan. Wat een geweldig graficus was Dick Elffers. Kort geleden verkocht ik een vroeg schilderij van hem, net na zijn academie tijd geschilderd. Het mozaïek dat jij beschrijft representeert zijn latere werk.

  2. Ed. Schulte

    Nou zeg, ze bouwen als gekken in Utrecht en dan nergens een muurvlak beschikbaar voor herplaatsing?
    Ergens bewaren ‘jullie’ ook nog die geëmailleerde platen van de Dixons gevel!
    Kom op, een beetje meer creativiteit graag!

  3. blm

    Geweldig artikel en wat een mooi tegelplateau! Met de vintage vibe weer helemaal in de aandacht lijkt me! Gemeente of musea graag ergens inpassen zodat iedereen er weer van kan genieten. Idem het mooie mozaïek van Joop Kruip, prachtig!

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).