Als symbool voor de deregulering van de financiële sector in de jaren negentig, verrees het nieuwe hoofdkantoor van de VSB-bank aan de Archimedeslaan. Met 85 meter hoogte domineert het de skyline van Utrecht-Oost. Net als bij de Toren van Babel kwam hoogmoed voor de val. Fortis (zoals de bankgroep inmiddels heette) ging ten onder tijdens de financiële crisis van 2008. Het gebouw bleef echter stevig staan en werd omgevormd tot Provinciehuis.

In 1990 wilde verzekeringsmaatschappij AMEV fuseren met de VSB-bank (Verenigde Spaarbank, ‘de spaarbank met de S’). Zo’n fusie tussen bank en verzekeraar was niet toegestaan, maar minister Gerrit Zalm paste daartoe graag de wet aan. Deregulering was destijds het devies. Omdat er op het terrein van het AMEV-huis in Rijnsweerd (het tegenwoordige hoofdkantoor van a.s.r verzekeringen) nog veel ruimte beschikbaar was, besloot men het nieuwe VSB-hoofdkantoor naast dat van AMEV te bouwen. Vier architectenbureaus kregen de opdracht om een ontwerp te maken. Het plan van Van Mourik Vermeulen architecten werd gekozen omdat het een geheel ondergrondse parkeeroplossing omvatte. Toen echter de bouwkosten hoger uitvielen dan verwacht, werd de parkeergarage uiteindelijk maar één laag diep met aanvullende parkeerruimte op de dakplaat. De bouw van het complex startte in 1993 en het kwam in 1995 gereed.

Projectarchitect* was Peter Vermeulen (1948), de compagnon van Dick van Mourik, oprichter van het architectenbureau. Van Mourik staat officieel niet vermeld als architect van het VSB-gebouw. ‘Hij was daar echt wel bij betrokken hoor’, aldus zijn opvolger Jasper Spigt. ‘Hij gaf anderen de ruimte en stond daar zelf als een soort dirigent boven’. Andere gebouwen van Van Mourik en compagnons waren het IBM-complex in Uithoorn (1959), het CBS in Voorburg (1974), het AMC in Amsterdam (1981) en de dr. Anton Philipszaal (1987) in Den Haag.

Driedelig

Het VSB-hoofdkantoor bestaat uit drie bouwdelen, die duidelijk van elkaar zijn onderscheiden. Het meest opvallend is natuurlijk de 19 verdiepingen hoge kantoorflat. Maar er is ook een horizontaal, transparant gedeelte van twee verdiepingen met entreehal, restaurant en vergadercentrum. Daaruit steekt een apart auditorium in wigvorm oftewel een taartpunt. Dat heeft een schuin oplopend dak en een gebogen voorgevel. Niet alleen de vormen en afmetingen verschillen, ook de materialen. De hoogbouw is bekleed met wit graniet, de laagbouw met rookglas en het auditorium met witte aluminium platen. De hoofdingang, bereikbaar via het dek van de parkeergarage, heeft een opvallende transparante luifel. Het is een constructie van stalen buizen met gebogen meerlaagse glasplaten.

De rechthoekige hoogbouw wekt een platte, slanke indruk en is helemaal vlak afgewerkt. Er is een centrale kern met zeven liften, waarvan er vier als panoramalift zijn uitgevoerd. De gevelbekleding bestaat uit platen ‘cotton white’ graniet uit Brazilië. De grote openingen in de dragende gevelelementen zijn elk 2.70 meter hoog en breed. Daarin zijn glazen puien met aluminium kozijnen geplaatst. Ze hebben een dubbele beglazing aan de buitenzijde, met daarachter een spouw (tussenruimte) en een derde glaslaag. In de ruimte ertussen zijn ‘venetian blinds’ aangebracht als zonwering. Hoewel het glas van vloer tot plafond loopt, zijn in de kantoren de binnenruiten onderaan van melkglas. De technische installaties bovenop het dak worden aan het oog onttrokken doordat de witte gevel nog twee ‘verdiepingen’ doorloopt. Daar zijn de gevelopeningen zonder glas gelaten.

Provinciehuis

Na de gedeeltelijke nationalisatie en opsplitsing van Fortis tijdens de financiële crisis ging het gebouw in de verkoop. De Provincie Utrecht besloot het in 2010 te kopen ter vervanging van het verouderde nabijgelegen provinciehuis, ook al vonden sommigen de aanschaf van 80 miljoen euro megalomaan. ABN Amro — als gedeeltelijke voortzetting van Fortis — bleef op vijf verdiepingen aanwezig als huurder. Naar ontwerp van Van Mourik architecten werd de rest van het pand tot Provinciehuis verbouwd. Het Fortis-logo was van de gevel verdwenen, maar de provincie moest het enige tijd zonder eigen wapen aan de muur doen omdat een broedend paartje slechtvalken de plaatsing verhinderde. Na een tijdelijke inrichting van het voormalige auditorium tot Statenzaal, werd in 2017 als sluitstuk van de transformatie het interieur heringericht met bamboe en textiel.

Bettina van Santen maakt bij de gemeente Utrecht een inventarisatie van mogelijk nieuwe monumenten. Volgens haar heeft het gebouw zeker architectonische kwaliteiten. ‘Het samenspel van het opgetilde kantoorgebouw met aan weerszijden de twee losse volumes, waaronder die aparte taartvorm, is zeker geslaagd. De hoge toren heeft een slanke en elegante vormgeving. Toch blijft de oriëntering van het gebouw nog steeds een punt van discussie, omdat het zich als een schijf manifesteert aan de oostrand van de stad. Het had eigenlijk 180 graden gedraaid moeten staan.’

* Aanvulling: naast Peter Vermeulen was ook Roeland Dreissen projectarchitect en mede-ontwerper van het VSB/Fortis-gebouw. Zie ook zijn reactie onderaan deze pagina.

In de serie ‘Nieuwe monumenten 1970-2000’ bespreekt Arjan den Boer gebouwen die eventueel in aanmerking komen als nieuwe gemeentelijke monumenten; ze zijn dat dus nog niet. De gemeente Utrecht rondt eind 2020 een inventarisatie af, waarna besluitvorming zal volgen.