De historische vereniging Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed.  Dit keer wandelen we rond de Stadsbuitengracht met bijzondere aandacht voor gebeds- en verzorgingshuizen.

Het is een stevige wandeling, maar veel Utrechters lopen het regelmatig: het rondje van zo’n kleine zes kilometer langs de Stadsbuitengracht dat voor een groot deel door het Zocherpark gaat. De oplettende wandelaar zal ontdekken dat hij tijdens die wandeling veel kerken, gebeds- en verzorgingshuizen passeert, soms nog als zodanig in gebruik, vaak met inmiddels een andere bestemming.

Laten we de wandeling beginnen bij de Mariaplaats waar vanaf de 12^e eeuw de kerk stond die het befaamde Utrechtse kerkenkruis voltooide: de Mariakerk. Van deze fraaie romaanse kerk is vrijwel niets meer over. Alleen een deel van de Pandhof is er nog. Een muurschildering en een reproductie van het bekende schilderij van Pieter Saenredam op de gevel van een van de huizen aan de Mariaplaats, herinneren nog aan deze kerk.

Een paar honderd meter verder door het Zocherpark staat de Gertrudiskathedraal, de hoofdzetel van de Oud-Katholieke Kerk. Hier zetelt de bisschop van dit in 1723 van de Rooms-Katholieke kerk afgescheiden kerkgenootschap. De architect van deze in 1914 gebouwde kathedraal, E.G. Wentink, heeft zich duidelijk laten inspireren door de in de 19^e eeuw afgebroken Mariakerk en bouwde een neo-romaanse kerk met, net als de Mariakerk, twee torens. De kerk is de opvolger van de Gertrudiskapel, de oude schuilkerk uit 1640 met een fraai barokinterieur, die nog steeds achter de kathedraal te bezichtigen is.
Tekst loopt door onder de afbeelding

Verder wandelend door het Zocherpark passeren we het Bartholomeus Gasthuis. In dit 1367 gesticht verzorgingstehuis worden nu al meer dan 650 jaar zieken en bejaarden verpleegd.

Nog een Gerdrudiskerk

Iets verder treffen we alweer een Gertrudiskerk aan, beter bekend als de Geertekerk. Deze aan de 7^e eeuwse heilige Gertrudis van Nijvel gewijde kerk stond eerst iets meer naar het westen, maar kwam na het graven van de stadsbuitengracht en de omwalling van de stad vanaf 1122 buiten de muren in onbeschermd gebied te liggen. Daarom werd de kerk in de 13^e eeuw afgebroken en binnen de muren weer opgebouwd. De kerk kende een bewogen geschiedenis. Geplunderd tijdens de beeldenstorm, in gebruik als opslagplaats, kazerne, stal en weer als kerk, verviel het gebouw in de loop van de 20^e eeuw tot een ruïne. De Remonstrantse Broederschap restaureerde in de jaren vijftig het gebouw dat nu weer voor vele activiteiten wordt gebruikt.
Tekst loopt door onder de afbeelding

Er is in Utrecht overigens nóg een Gertrudiskerk: de Rooms-Katholieke kerk aan de Amaliadwarsstraat in de Rivierenwijk, maar daarin is in maart  ’24 een sportschool geopend.

Niet veel verder in het Zocherpark staat de voormalige Martinuskerk. Deze kerk, in 1901 gebouwd door architect Alfred Tepe, die veel kerken op zijn naam heeft staan – onder meer de Willibrordkerk in de Minrebroederstraat – is in 1974 aan de eredienst onttrokken. Daarna heeft de kerk jaren leeggestaan. Het was een tijdlang de kerk van Juinen, de fictieve stad van het duo Van Kooten en De Bie, die er veel van hun sketches opnamen. In de jaren tachtig zijn er appartementen in gebouwd.

De verdwenen Zuiderkerk

Voorbij het Ledig Erf lopen we door het Zocherpark langs de Tolsteegsingel. Tussen 1925 en 1987 konden we hier aan de overkant van de singel en de Kromme Rijn de Zuiderkerk zien staan, een hoogtepunt van Amsterdamse School-architectuur. Gebouwd door architect Albert Kool, die meer beeldbepalende gebouwen in Utrecht heeft gerealiseerd, waarvan het kantoorgebouw op de hoek van de Vondellaan en de Jutfaseweg waarschijnlijk het bekendste is. Helaas is deze fraaie kerk in 1987 afgebroken en vervangen door een doorsnee appartementengebouw.
Tekst loopt door onder de afbeelding

Links zien we de twee Romaanse torens van de Nicolaikerk, uit de 12^e eeuw. De kerk zelf kreeg bij een grote verbouwing in de 15^e eeuw een meer gotisch uiterlijk.

Verderop langs de Tolsteegsingel wandelen we over de brug naar het Hiëronymushuis, in 1874  gebouwd door Alfred Tepe, die we al eerder tegenkwamen. Het wees- en bejaardenhuis werd in 2007 verbouwd tot appartementencomplex.

We blijven buiten de stadsbuitengracht lopen en zien naast de overweg bij de Zonstraat het kleine, maar fraaie gebedshuis van de Nikola Kommuniteit, een spirituele woongemeenschap voor opvang en bezinning die in de belendende woningen verbleef. Sinds 2022 wordt het gebouw gebruikt door het Simonshuis, dat een vergelijkbare doelstelling heeft.
Tekst loopt door onder de afbeelding

Verder lopend langs de singel zien we aan de overkant van het water het gasthuis Leeuwenbergh, door veel Utrechters nog vaak de Leeuwenberghkerk genoemd, omdat het van 1930 tot 2004 als kerk in gebruik was. Het werd evenwel in 1567 gebouwd als pesthuis en heeft daarna vele bestemmingen gehad, zoals als kazerne, universiteitsgebouw en laboratorium. Sinds 2020 is het gebouw in gebruik als concertzaal en evenementenlocatie.

De Singelkerk

Onze wandeling voert ons nu naar de Wittevrouwensingel, waar we door twee steegjes op nummer 28 en 33 de Singelkerk kunnen bereiken. Deze wat verborgen kerk van de Christelijk Gereformeerde Gemeente staat hier sinds 1893 en wordt nog steeds voor diensten gebruikt, maar ook voor concerten, presentaties en congressen.

Op de hoek van de Kleine Singel staat aan Wittevrouwensingel 91/92 de Koninkrijkszaal van de Jehova’s Getuigen. Vanaf 1934 was het gebouw in gebruik bij de Mormonen en sinds 1967 gebruiken de Jehova’s Getuigen de zaal voor hun bijeenkomsten.

We wandelen door naar de laatste kerk van onze tocht: de voormalige Westerkerk aan de Catharijnekade. Gebouwd in 1891, heeft deze kerk tot 2018 dienst gedaan bij de Gereformeerde Gemeente waarna een verbouwing volgde tot hotel en restaurant. Het fraaie interieur met galerijen, orgel en houten tongewelf bleef behouden. Het nodigt uit onze wandeling daar met een drankje af te sluiten.

Tekst: Herman de Wit

Tips om verder lezen bij Oud-Utrecht.

Je kunt hier lid worden van Oud-Utrecht.