De historische vereniging Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed. Deze keer is het startpunt van de wandeling het Bartholomeus Gasthuis in de Lange Smeestraat, het laatste in functie zijnde gasthuis in Utrecht.

Vanaf de 13^e eeuw telde Utrecht veel gasthuizen, vaak gelegen net buiten de stadsmuur. Pelgrims en zwervers die niet in de stad mochten overnachten konden hier terecht. In het gasthuis was meestal ook een kerk of kapel waar men zijn godsdienstplichten kon vervullen. Later werden er ook maaltijden verstrekt.

Het Bartholomeus Gasthuis begon in 1367 als Apollonia Gasthuis. Het was een kleine herberg waar bedelaars en pelgrims tijdelijk onderdak konden vinden. Het is Willem van Zuilen van Abcoude geweest die het gasthuis een enorme schenking gaf en de naam van het gasthuis veranderde in Bartholomeus gasthuis, waar alleen zieken werden opgenomen. Hij bracht verbeteringen aan en liet ook een kapel bouwen. Verder liet hij een armenpot instellen, een fonds waaruit armen buiten het gasthuis wekelijks bedeeld werden.

Het Bartholomeus Gasthuis is nu een cultureel erfgoed van meer dan 650 jaar oud en is ook de plek waar het Bestuur en Commissies van de Historisch Vereniging Oud-Utrecht regelmatig vergaderen en waar in de Smeezaal lezingen worden verzorgd door de Vereniging.

In de Franse tijd, eind 18^e eeuw, werd de financiële situatie van de gasthuizen zeer slecht en onder Koning Willem I werd het besluit genomen alle toen nog bestaande gasthuizen onder een bestuur te brengen en werd het Bartholomeus Gasthuis het Algemeen Gasthuis waar ook de bejaarden uit de andere gasthuizen werden gehuisvest. De rest werd opgeheven en veel gasthuizen werden gesloopt. In later eeuwen werden de gasthuizen of ziekenhuizen of ouden van dagen huizen.

Van Universiteitslaboratorium tot rechtbank.

We gaan de brug over en rechts op Catharijnesingel 60 (voorheen no 61) is het Organisch-, Chemisch- en Hygiënisch Laboratorium. Dit Neorenaissancistische gebouw, dat in 1893 door Jacobus van Lokhorst werd ontworpen, werd gebruikt volgens de tekst boven de deur als werkplaats voor de ‘anorganische scheikunde, gezondheidsleer en gerechtelijke geneeskunde’.

Het driehoekig fronton boven de gevelsteen bij de ingang bestaat uit twee liggende engeltjes met het wapen van de Utrechtse universiteit en het devies ‘Sol Iustitia Illustra Nos’. Wapen en tekst maken duidelijk dat het laboratorium onderdeel uitmaakte van de Utrechtse universiteit. De buitenkant van het gebouw wordt gesierd door namen en beeltenissen van belangrijke wetenschappers en laboratoriumwerkzaamheden.

Tekst loopt door onder de foto

Het was in dit gebouw dat de Nederlandse wetenschapper Christiaan Eijkman het onderzoek deed dat leidde tot de ontdekking van vitamines, waarvoor hij in 1929 de Nobelprijs kreeg.

In 1932 verhuisde het lab naar de Croesestraat en werd het door de universiteit gebruikt voor andere (moderne) vakgebieden zoals bacteriologie en genetica. Na weer een verhuizing naar Universiteitscentrum De Uithof kwam het gebouw aan de Catharijnesingel leeg te staan en werd het vervolgens samen met de Gemeentelijke HBS op Catharijnesingel 62 geïntegreerd in de Rechtbank Midden-Nederland.

Let vooral ook op het hekwerk langs de voorkant van het complex. Het wekt de indruk van een rij mensen die elkaar vasthouden en elkaar beschermen tegen de boze buitenwereld.

Sterrenbos en Sterrehof

Als we de straat ingaan tussen aan de ene kant het rechtbankcomplex en aan de andere kant het gebouw van de NVWA – tegenover de Inktpot –   zijn we op Sterrenbos. Dit hele gebied was tot in de 18^e eeuw onbebouwd en stond bekend als Verloren Boomgaard. Door radiaalsgewijs een deel van de bomen te kappen ontstond het sterrenbos, een barok wandelpark met lanen die in de vorm van een ster vanuit het centrum naar buiten liepen.

In 1758 werden alle bomen gekapt en werd het terrein geschikt gemaakt om als exercitieterrein te dienen voor de lokale schutterij. Op het gebied aan de noordkant van het Sterrenbos verrezen tuinhuizen voor de rijken, in de zogenaamde plaiziertuinen. Tot het einde van de 19^e eeuw bleef het exercitieterrein onbebouwd.

Aan het einde van Sterrenbos werd in 1873 door de Liefdadige Vereniging van de Heilige Joseph een hofje, Sterrehof genaamd, gebouwd tussen de plaiziertuinen voor de huisvestiging van arme parochianen van de niet meer bestaande Dominicuskerk die toen aan de Mariaplaats stond. De veertien beneden- en bovenwoningen deelden een aantal toiletten en waterpompen buiten.

Tekst loopt door onder de foto

Sinds 2001 is de Sterrehof een rijksmonument als representatief voorbeeld van de romantische-classicistische bouwkunst en is in handen van particulieren die de woningen in 2006 hebben laten renoveren en restaureren.

Het Sterrenbos als exercitieterrein verdween aan het einde van de 19^e eeuw toen het gebied werd volgebouwd met laboratoria voor de universiteit en het academisch ziekenhuis. Heden ten dage staat het grootste gedeelte van de terreinen vol met nieuwe woningen en is bijvoorbeeld het voormalige academisch ziekenhuis een complex met luxueuze appartementen geworden.

Tekst: Piet van Dijck

Tips om verder lezen bij Oud-Utrecht.

Je kunt hier lid worden van Oud-Utrecht.