Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed. Deze keer een korte wandeling door Oog in Al in de voetsporen van Gerrit Rietveld die twaalf jaar in de wijk woonde en er vier moderne woningen ontwierp. 

We beginnen de wandeling in de Bachstraat op nummer 11 bij het voormalige woonhuis van meubelontwerper en architect Gerrit Rietveld (1888-1964). Niet alleen bestaat het Rietveld Schröderhuis (UNESCO erfgoed) dit jaar honderd jaar maar Rietveld zelf kwam een eeuw geleden in Oog in Al wonen in een meer traditioneel huis. Hij woonde van 1924 tot 1936 in de Bachstraat samen met zijn echtgenote Vrouwgien Hadders en hun vijf kinderen, met nummer zes op komst.

Dit huis behoorde tot de eerste woningen in de nieuwe wijk, ‘aan de uitersten buitenrand van Utrecht’ en is van de hand van architect Piet Klaarhamer (1874-1954) die  bouwde in opdracht van Woningbouwvereniging ‘Buiten Thuis’. Zijn eerste ontwerp van witgepleisterde rechthoekige woonblokken werd afgewezen, ‘Buiten Thuis’ koos voor meer traditionele woningen passend bij het idee van een tuindorp. Niet alleen aan de oneven kant van de Bachstraat zien we Klaarhamerhuizen maar ook in de Richard Wagnerlaan, Robert Schumannstraat en Mozartlaan. In de Mozartlaan zijn de huizen een maatje groter met op zolder nog een logeerkamer en een dienstbodekamer voor ‘het meisje voor dag en nacht.’

Tekst loopt door onder de afbeelding

Kenmerkend voor alle huizen zijn de hoge schoorstenen, de vele raampartijen en het metselwerk. De oorspronkelijk stalen kozijnen zijn bijna overal vervangen door grote ramen. De huizen aan de Mozartlaan op nummer 31 tot en met 36 hebben beneden nog wel de originele ramen. Er werd in blokjes van vier tot zes woningen gebouwd waardoor er mooie doorkijkjes ontstaan. Een grote zwarte gevelsteen werd in 1923 onthuld door wethouder Van Dijk van openbare werken in aanwezigheid van Klaarhamer en is, als je over de heg heen kijkt, te zien op het hoekhuis Mozartlaan 1. Er waren meer Klaarhamerhuizen in de nieuwe wijk gepland maar ‘Buiten Thuis’ ging failliet en zo bleef het aantal steken op 101. De recente woningen uit 2012 in het verlengde van de Mozartlaan, de Shakespearelaan 1-57, zijn in de geest van Klaarhamer ontworpen.

Leermeester van Rietveld

Klaarhamer was niet alleen de architect van het woonhuis van Rietveld maar ook zijn leermeester. Rietveld volgde in zijn jonge jaren kunstlessen bij Klaarhamer en voerde ook meubelontwerpen voor hem uit. De roodblauwe stoel van Rietveld bouwt voort op eerdere ontwerpen van Klaarhamer. Klaarhamer op zijn beurt was een leerling van meubelontwerper en architect Hendrik Berlage (1856-1934), die het stratenplan van Oog in Al mede vorm gaf.

Bij het overlijden van Klaarhamer in 1954 schreef Rietveld over diens woningen in Oog in Al: ‘(…) Deze huizen hebben nog niet het licht, dat later het nieuwe bouwen als algemeen erkende verworvenheid mocht boeken, maar het zijn architectonische kunstwerken, die meer dan menig oud bouwwerk, het bordje met de M verdienen. Daar is geen steentje ondoordacht gemetseld en geen maatje willekeurig gekozen.’ De huizen hebben inmiddels ‘het bordje met de M’ en zijn gemeentelijk monument.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Korte tijd werkte Rietveld in de Bachstraat aan huis maar niet lang daarna vertrok hij elke morgen op de motor naar zijn werkkamer in het Rietveld Schröderhuis en vanaf 1933 naar zijn architectenbureau aan de Oudegracht op nummer 55. In zijn Bachstraatperiode reisde Rietveld regelmatig naar het buitenland voor internationale congressen en contacten met andere moderne architecten. In Wenen ontwierp hij in 1932 vier huizen in een modelwijk aan de Woinovichgasse.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Rietveldhuizen, ‘licht, lucht en ruimte’

Na het woonhuis van Rietveld, de huizen op de Mozartlaan en de gevelsteen op nummer 1 lopen we langs de Klaarhamerhuizen op de Richard Wagnerlaan naar de Robert Schumannstraat. In navolging van de woningen op de Erasmuslaan (1931) bouwde Bredero’s Bouw Bedrijf (BBB) in 1932 vier Rietveldhuizen in de Schumannstraat nummer 13, 15, 17 en 19 naar ontwerp van Gerrit Rietveld. De huizen waren zeer modern voor die tijd. De buurhuizen van een paar jaar daarna zijn weer traditioneel van baksteen met een pannendak.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Het eerste ontwerp kende drie verdiepingen maar het werden er twee, want de huizen moesten ook betaalbaar zijn voor de lagere inkomens. De witgepleisterde woningen met plat dak, veel glas en houtwerk in kleur, hebben een flexibele indeling met opklapbare glaswanden. De stijl van het Nieuwe Bouwen met het credo ‘licht, lucht en ruimte’ was leidend. Maar de woningen waren de eerste jaren niet in trek. Ze weken af van het gangbare en Oog in Al was ook nog eens slecht bereikbaar.

In één van de vier Rietveldhuizen in de Schumannstraat kwam in 1951 architectuurhistoricus en Berlagekenner Pieter Singelenberg op nummer 19 wonen met zijn gezin. Hij onderhield een vriendschappelijke relatie met Rietveld en transformeerde in de loop van de tijd ook zijn interieur geheel in de geest van Rietveld.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Het NRC kwam hier in 1972 een kijkje nemen en schreef: ‘Niet alleen de buitenkant van het huis van Singelenberg is één en al Rietveld, ook het interieur.’ De zigzagstoel, roodblauwe stoel, buislamp en Steltman Stoel hadden op nummer 19 hun intrede gedaan. De Amerikaanse architect Ted Brown logeerde hier eens in 1958 met zijn gezin. Brown promoveerde dat jaar op het werk van Rietveld en schreef daarmee het eerste boek over Rietveld, ‘The work of G. Rietveld architect’. Rietveld waardeerde zijn onderzoek maar zelf keek hij liever naar de toekomst. De Rietveldhuizen kwamen in 1984 op de monumentenlijst.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Naar het Vredenburg

In 1936 verliet de familie Rietveld Oog in Al. Rietveld verbouwde in dat jaar de Utrechtse bioscoop Vreeburg, dat voortaan adverteerde met ‘het modernste theater hier te lande’ en ging met zijn gezin boven de bioscoop in een nieuw appartement wonen. De inrichting was naar zijn idee de ideale woonomgeving, één grote ruimte achter een elf meter brede glaswand met uitzicht op het Vredenburg. Er waren nissen als slaapkamers, met alleen gordijnen als afscheiding naar de grote leefruimte. Vrouwgien was er niet gelukkig. Na haar overlijden in 1957 trok Rietveld in bij zijn geliefde Truus Schröder in het Rietveld Schröderhuis dat hij voor haar ontworpen had. Hij bleef zijn hele leven in Utrecht wonen. De bioscoop op het Vredenburg nummer 8 is in 1974 gesloten en kreeg na renovatie een winkelbestemming.

Tekst: Anna Wits

Tips om verder lezen bij Oud-Utrecht.

Je kunt hier lid worden van Oud-Utrecht.