De historische vereniging Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed. Deze keer beginnen we bij Fort Blauwkapel en we volgen te voet of met de fiets de eeuwenoude Voordorpsedijk op weg naar Fort Voordorp. Hier kwam ook de Oud-Utrecht Wijkentour van 3 september.

De forten bij Utrecht zijn tussen 1816 en 1880 gebouwd als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In het begin van de 19e eeuw werd besloten ook de stad Utrecht binnen de waterlinie te brengen. De Nieuwe Hollandse Waterlinie ligt daarmee meer naar het oosten dan de Oude Hollandse Waterlinie die ter hoogte van Woerden en Schoonhoven lag. De eerste forten bij Utrecht waren Fort aan de Klop, Fort De Gagel, Fort Blauwkapel, Fort de Bilt, Fort Vossegat en de vier Lunetten op de Houtense Vlakte.

Fort Blauwkapel

We starten vanuit de stad op de Bastionweg bij Fort Blauwkapel. Verderop gaan we via de brug naar de Kapelweg en dan zijn we in het beschermd dorpsgezicht Blauwkapel. Fort Blauwkapel is in de periode 1818–1821 gebouwd om het bestaande dorp Blauwkapel heen, als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De geschiedenis van het dorp gaat terug tot de 14e, mogelijk zelfs tot de 11e eeuw toen het Huis te Veen gesticht werd in de ontginning Oostveen. De naam van het dorp – dat eerst Voordorp heette – en van het fort verwijzen naar een kapel. In 1451 werd een kapel opgetrokken voor ridderhofstede Huys te Veen.  Dat werd de dorpskerk van het latere Blauwkapel, dat in een akte van 1585 voor het eerst werd genoemd als het dorp ‘de Blau Cappell’ dankzij het blauwe tongewelf van de kerk. In 1958 is de kerk onder andere door Oud-Utrecht gered van de sloop, en van een dreigende verplaatsing naar het Openluchtmuseum. De kleinste gotische kerk van Nederland: 22 meter lang, 5,5 tot 11 meter breed, is nu een Onderwegkerk.

Tekst loopt door onder de foto

Blauwkapel is een van de grootste forten van de verdedigingslinie rond Utrecht. Aanvankelijk bestond het fort uit beplante aarden wallen. In latere jaren werd het versterkt met militaire gebouwen. In 1954 werd Blauwkapel onderdeel van gemeente Utrecht. In 1960 verloor het fort zijn militaire functie. De scoutinggroep Willem de Zwijger kreeg een plek in het wachthuis en er zijn ook nieuwe woningen bijgekomen op het terrein van het fort Blauwkapel.

De Waterlinie heeft anderhalve eeuw de groei van de stad Utrecht in oostelijke richting tegengehouden. Rondom de forten werden zones zoveel mogelijk vrijgehouden van bebouwing. Al bij de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie gold dat gebouwen binnen een straal van 1.200 meter van een versterking in geval van nood mochten worden afgebroken. Een strakkere omschrijving volgde in de Kringenwet van 1853 die drie ringen, zogenaamde verboden kringen, om vestingwerken omschreef. Zo mocht binnen 300 meter alleen in hout worden gebouwd en dan nog uitsluitend met toestemming van de minister van Oorlog. Pas toen de Kringenwet in 1951 werd opgeschort, kon de stad gaan denken aan uitbreiding naar het oosten.

De Voordorpsedijk

We lopen de 400 meter door het dorp Blauwkapel en buitenom langs de fortgracht naar de Voordorpsedijk. Deze dijk is in de middeleeuwen aangelegd voor de ontginning van het gebied. De landweg ging naar het noordwesten waar hij aansloot op de Gageldijk. Samen heetten deze dijken al in 1350 ‘Den Ouden Wech’. Langs de Voordorpsedijk ontstond een nederzetting die begin 16^e eeuw Voordorp heette en nu dus Blauwkapel. Het resterende deel langs de dijk heette het Voordorp. In 1926 werd de straatnaam Voordorpschedijk officieel vastgesteld door gemeente Maartensdijk. In 1993 ging het westelijke deel van de weg over naar gemeente Utrecht. We lopen over de dijk richting Fort Voordorp met een slinger onderlangs het spoor. Vlak voor Fort Voordorp ligt aan de linkerkant boerderij Eben-Haëzer, Steen der Hulp , gebouwd in 1860 door boer Teunisse Bosch.

Tekst loopt door onder de foto

Sonic Boom met inslagen in Blauwkapel en Loevenhout

In de avond van 2 juni 1843 om ongeveer 20.00 uur kwamen in het Utrechtse twee meteorieten naar beneden. De Utrechtsche en Provinciale Courant van 5 juni 1843 berichtte het volgende over een inslag: ‘Na eene hevige uitbarsting, uit drie of vier op elkander volgende slagen bestaande, die enige overeenkomst hadden met kanonschoten, werd een fluitend of huilend geluid waargenomen, dat door zijne vreemdaardigheid bij de dorpsbewoners eene angstige verbazing wekte.  De knecht van den landman Jan Teunisse Bosch, de paarden van het land brengende, zag op korten afstand van zich een zwaar ligchaam in den grond slaan met zulk eene hevigheid, dat het zand tot op eene groote hoogte in de lucht opvloog. “Een kanonskogel van de nabijgelegen artillerie”, dacht knecht Willem Ooms en liep erheen om hem op te halen. Er moest een spade aan te pas komen om de steen een meter diep uit de kleilaag onder het zand vandaan te halen.

Ook in Utrecht, Breukelen, Soest, Harmelen en Driebergen dacht men ontploffingen gehoord te hebben en zelfs in Leiden en omstreken. Er moeten dus meer inslagen zijn geweest. Het geluid als van ontploffingen kwam omdat de meteoriet Utrecht sneller dan het geluid naar beneden kwam, wat een sonic boom heet. Het bleek dat er twee kilometer van Blauwkapel, bij Loevenhout, vlakbij de Gageldijk, in wat nu Overvecht is, ook een inslag was geweest. Er ontstond een fontein in de sloot waarna boer Johannes Verweij de steen wist op te vissen.

De beide stenen werden beschreven door Dr. Beima van het Museum voor Natuurlijke Historie in Leiden: het waren steenmeteorieten met een zwarte smeltkorst, grijs van binnen. De steen ‘Het Loevenhoutje’ van 2750 gram is opgekocht door de Utrechtse pannenbakker van der Schroeff en daarna geschonken aan Universiteit Utrecht. De steen ‘De Blauwkapel’ van 7250 gram is de grootste meteoriet ooit in Nederland gevonden. Deze belandde in een openbare verkoping van boer Teunisse Bosch, en kwam daarna terecht in een geologische collectie van het Hongaars Natuurhistorisch Museum in Boedapest. Best jammer dat deze meteoriet, de grootste ooit in Nederland gevonden, niet in Utrecht is te zien.

Over de hele wereld zijn duizenden meteorieten gevonden. Voor zover bekend zijn er in Nederland zes gevonden: in 1840 in Uden, in 1843 in Blauwkapel, in 1873 in Diepenveen, in 1925 in Ellemeet en Serooskerke, in 1990 bij Glanerbrug en in 2017 bij Broek in Waterland. De meteorieten Ellemeet en Serooskerke zijn te bekijken in de bibliotheek van Sterrenwacht Sonnenborg. Ze zijn alle digitaal in 3D te bekijken bij het Delft Meteorietenlab.

Tekst loopt door onder de foto

Fort Voordorp

Nog steeds via de Voordorpsedijk lopen we om de fortgracht heen naar de ingang van Fort Voordorp. Het Fort op de Voordorpsedijk uit 1870 maakt deel uit van de tweede fortengordel die om Utrecht werd aangelegd met forten Ruigenhoek, Voordorp, Hoofddijk, Rijnauwen, Vechten en ‘t Hemeltje. Fort Voordorp is nu een locatie voor zakelijke evenementen en congressen. Er zijn ideeën om er ook woningen te bouwen en een wandelroute aan te leggen, in en langs de wallen van het fort. Vlak voor de ingang vind je een koffie- en theehuisje met zelfbediening, Koffie met Maria. Je vindt er een Mariakapel en ‘zalige koffie’.

Tekst: Dick de Jong

Tips om verder lezen bij Oud-Utrecht.

Je kunt hier lid worden van Oud-Utrecht.