De historische vereniging Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed.  Dit keer wandelen we langs de Koekoeksvaart.

De Koekoeksvaart begint bij de Vaaltwegbrug naast het voormalige Administratiegebouw van het Vaaltterrein, de gemeentelijke vuilstortplaats waar vanaf 1884 het Utrechtse huisvuil werd verzameld en verwerkt. In het pand zijn nu twee woningen, waarvan de ene merkwaardig genoeg als adres de Weerdsingel en  de andere de Stieltjesweg heeft. Langs dit gebouw loopt de Biltse Grift waarover aanvankelijk het huisvuil in schepen naar het Vaaltterrein werd vervoerd. In 1969 werd de verwerking van het Utrechtse afval op het Vaaltterrein beëindigd. Van de vele gebouwen die er stonden zijn er nog slechts een paar over. Op Stieltjesweg 76 vinden we nog het in 1924 gebouwde Administratiekantoor van de Gemeentelijke Voorzieningsdienst, ontworpen door de stadsarchitect Jan Planjer. Een karakteristiek pand waarin nu enkele bedrijven zijn gevestigd. Planjer ontwierp in 1931 vlakbij ook het gebouw van de Dienst Radiodistributie aan de Menno Coehoornstraat 40, nu een woonhuis. Vanaf 1931 tot de oorlog, waarin PTT de dienst overnam, exploiteerde de stad Utrecht haar eigen ‘kabelradio’. Mensen die een duur radiotoestel niet konden betalen of van een storingsvrije ontvangst verzekerd wilden zijn, konden zich voor een klein bedrag abonneren op deze radiodienst. In huis werd een luidspreker geïnstalleerd en een bedieningsknop waarmee uit vier radiozenders kon worden gekozen en de geluidssterkte kon worden ingesteld. Op het dak van het gebouw aan de Menno Coehoornstraat stonden hoge antennes die de twee Hilversumse en een aantal buitenlandse zenders konden ontvangen. In de jaren zestig is met de komst van betere en betaalbare radiotoestellen de dienst beëindigd.

Technische ruimte in het Gebouw van de Gemeentelijke Radiodistributie in 1935.

Torteltuin

Terug naar de Koekoeksvaart die bij de bovengenoemde brug aftakt van de Biltse Grift. Of eigenlijk is het de Biltse Grift die hier aftakt, want oorspronkelijk liep de Biltse Grift hier rechtdoor naar de Vecht. Maar na het graven van een aftakking naar de Singel werd de Biltse Grift de hoofdstroom, zeker nadat het de vaarweg werd naar het Vaaltterrein, de gasfabriek en andere bedrijven die gevestigd waren op de plek waar nu het Griftpark ligt. De Koekoeksvaart volgend, lopen we langs de Torteltuin, genoemd naar de speeltuin uit het kinderboek van Annie M.G. Schmidt Pluk van de Petteflet. Ook over deze speeltuin, speciaal bedoeld voor peuters en kleuters, is behoorlijk wat strijd geleverd. De aanleg ervan ging namelijk ten koste van nogal wat parkeerplaatsen, maar in 1975 kon deze speelplaats in een wijk met bijzonder weinig speelgelegenheid worden geopend.

Het voormalige Administratiekantoor van het Vaaltterrein bij de brug over de Koekoeksvaart in 1976.

Woonerf

Om de Koekoeksvaart te blijven volgen moeten we vele omwegen maken, omdat de waterweg vaak langs de achterkant van de huizen stroomt. Na een kort stukje Kwartelstraat slaan we de Grietstraat in en treffen daar de Koekoeksvaart weer aan. Op de Grietbrug over de vaart staan speeltoestellen die de straat voor autoverkeer afsluiten. Naast de oprichting van de Torteltuin werd in de jaren zeventig in deze buurt naarstig naar speelmogelijkheden voor kinderen gezocht en werd er geprobeerd de buurt verkeersveiliger te maken. Op 2 november 1974 werd hier in de Vogelenbuurt ook de eerste leefstraat in Utrecht geopend. In een deel van de Lijsterstraat, waar deze vanaf de Hopakker met een knik naar de Nieuwe Koekoekstraat loopt, werd met bielzen, speeltoestellen en bankjes een verkeersveilige en kindvriendelijke straat ingericht. Hoewel niet iedereen onmiddellijk heel enthousiast was, kreeg het idee elders in deze wijk en in andere Utrechtse wijken veel navolging. Zo ook op de brug in de Grietstraat. Vanaf de Grietbrug lopen we door de Simon Stevinstraat om bij de Snelliuskade de Koekoeksvaart weer te zien. Bij de Nieuwe Koekoekstraat kunnen we de vaart niet langer volgen. Wel valt daar op de brug goed te zien dat de Koekoeksvaart, vroeger een belangrijke waterweg voor de hoveniers in dit gebied om hun gewassen te vervoeren, een hele smalle watergang is geworden waar eigenlijk uitsluitend nog met kleine bootjes op gevaren kan worden.

Gezicht op het eerste woonerf in Utrecht: de Lijsterstraat in 1975.

Zwarte Water

Omlopend via de Nieuwe Koekoekstraat, de Koekoekstraat en de Havikstraat vinden we de Koekoeksvaart weer terug en via de Nieuwe Keizersgracht kunnen we de watergang nu weer volgen. Tot aan de Bloemaertstraat. Daar verdwijnt het water ondergronds en maakt plaats voor een parkeerplaats. Na het oversteken van de Adelaarstraat blijven we de Nieuwe Keizersgracht volgen. De overkant van de straat heet hier Zwarte Water. Het Zwarte Water, eeuwenlang een belangrijke vaarweg voor het transport van turf en landbouwproducten uit noordoostelijke richting, is in dit gedeelte van stad net als de Koekoeksvaart in 1974 gedempt. Vroeger kwamen de twee vaarwegen hier samen. Nu zijn er parkeerplaatsen en een enkele groenstrook. Iets verderop, voorbij de Merelstraat, is te zien hoe het water van de Koekoeksvaart en het Zwarte Water met verschillende sluisjes en bruggetjes voor levendigheid zorgen en voor fraaie kades om aan te wonen. Misschien is het een goed idee om in navolging van de Catharijnesingel ook hier het water weer terug te brengen. We treffen hier nog een vaarweg aan: de Oosterstroom langs de Gruttersdijk, die in de Middeleeuwen het oostelijke deel vormde van de gracht die samen met een stadsmuur de Utrechtse voorstad de Bemuurde Weerd moest beschermen. Het Zwarte Water en de Koekoeksvaart stromen gezamenlijk in de Vecht bij de fraaie Jan van Lingtuin. De tuin werd in 1970 op de plek van enkele gesloopte huizen aan het Lauwerecht aangelegd op initiatief van Jan van Ling die er tegenover een kruidenierswinkel dreef. Later is deze groene oase, die door buurtbewoners wordt onderhouden, naar Jan van Ling vernoemd.

Gezicht op de plek waar het Zwarte Water en de Koekoeksvaart (stromend van rechts) samenkomen in 1936.

Tekst: Herman de Wit

Tips om verder lezen bij Oud-Utrecht.

Je kunt hier lid worden van Oud-Utrecht.