De historische vereniging Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed.  Deze keer lopen we langs en over het Lucasbolwerk.

Het Lucasbolwerk was niet het enige bolwerk in Utrecht. Willem van Oranje (1533-1584), die ook van Utrecht stadhouder was, wilde een sterkere stadsverdediging bouwen. De Tachtigjarige Oorlog woedde in het land en daarom werden er tussen 1578 en 1580 onder meer vijf aarden bolwerken toegevoegd aan de stadsmuur: het Mariabolwerk, het Begijnebolwerk, Lepelenburg, Wolvenburg en het Lucasbolwerk. Een bolwerk moest de verdediging van de stadsmuur versterken. Door vanaf het bolwerk te vuren, kon stad vanaf de zijkanten extra beschermd worden. Voor de aanleg van het Lucasbolwerk werden molens en huizen gesloopt. In die tijd was het er evenwel niet zo druk als nu; het stuk land lag buiten de stad. De naam ‘Lucas’ kreeg het bolwerk pas een kleine eeuw later en is een vernoeming naar Lucas Aertsz die een van de eerste pachters was van het erf onder de stadsverdediging.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Van Wittevrouwenpoort naar Suikerhuis

Vanaf de Wittevrouwenbrug zien we de stadsbuitengracht afbuigen naar links. Het bolwerk lag in het water en liep in een punt. De vorm is nog zichtbaar. Over de brug stond ooit een van de vier Utrechtse stadspoorten, de Wittevrouwenpoort. In 1508 werd de poort gemoderniseerd om bestand te zijn tegen de kanonnen die steeds verder konden schieten. In 1648 werd de oude poort afgebroken en vervangen door een nieuwe, die op haar beurt in 1858 is gesloopt. Brug en straat liggen niet in elkaars verlengde en de poortdoorgangen vroeger ook niet. Daar is over nagedacht toen de poort werd gebouwd. Mocht een kanonskogel toch door de poort geschoten worden, dan ketste die af in de poort of in de straat.

Na de brug te zijn overgegaan gaan we linksaf, langs het Lucasbolwerk en het plantsoen. Rechts staan chique panden waar wordt gewerkt, gewoond en gegeten. Tot ongeveer 1840 stond hier de metershoge stadsmuur met erachter een aarden wal. Geen straat te zien, zoals nu, maar een brede verdedigingsgracht. Het bolwerk was bereikbaar via een houten brug. Gaandeweg verdween de verdedigende functie en veranderde het Lucasbolwerk in een bedrijventerrein. Rond 1722 stond hier de suikerraffinaderij ‘Het Suikerhuis’. In 1844 kwam er een tegelbakkerij in het pand.

Sloop voor een park

Toen Hubert van Asch van Wijck burgemeester was van Utrecht van 1827 tot 1839, zette hij zich in voor het verbeteren van het leefklimaat in de stad. Hij liet de stadswal met poorten, torens en muren slopen om er voor een groot deel een wandelpark aan te laten leggen. De gracht tussen het bolwerk en de stad werd gedempt voor de aanleg van een straat. Vader Jan David en zoon Louis Paul Zocher hebben van 1850 tot 1870 aan het park gewerkt. Het Lucasbolwerk vormde een plantsoen dat verbonden was met andere delen van de getransformeerde Utrechtse stadswal. Hoogteverschillen werden gebruikt om armzalige huisjes te camoufleren. Voor de aanleg van het latere Zocherpark is het grootste gedeelte van de stadsverdediging verdwenen. Het stadsbeeld veranderde onomkeerbaar. Maar er kwam iets voor terug.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Stadsschouwburg

Op het oude bolwerk staat de opvallende fris ogende Stadsschouwburg, ontworpen door Willem Dudok (1884-1974). De oude stond op het Vredenburg, die door een gasexplosie was beschadigd. In 1930 besloot de Gemeente dat er een nieuwe schouwburg moest komen op een nieuwe locatie. In 1937 begon men met de bouw. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het splinternieuwe gebouw gebruikt door NSB’ers. Dudok stond machteloos. Na de oorlog is zijn naam van alle blaam gezuiverd.

Voor de schouwburg spuit een fontein klaterend water over het beeldhouwwerk ‘Feest der Muzen’ dat onthuld is in 1959 en vervaardigd door de Utrechter Joop Hekman. Op de voorgevel van de stadsschouwburg prijkt een beeld in goud, genaamd ‘Muze’. De edelsmid Leo Brom maakte het tussen 1940 en 1941. Een ander heel toepasselijk kunstwerk, ‘De Acteur’ van Frans Stelling (1936), staat op een sokkel in het gras. Zijn broer Jos – de bekende Utrechtse filmregisseur –  schonk het aan de stad. Het is onthuld in 2017.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Kikvors maakt rare sprongen

We zijn aanbeland bij de Lucasbrug. Tijdens de inrichting van het plantsoen door vader en zoon Zocher, werden eveneens nieuwe verkeersverbindingen naar de buitenwijken aangelegd. De houten Lucasbrug was de eerste brug die werd vervangen door een stenen exemplaar. In 1859 werd deze geopend en in 1957 vervangen door de bredere huidige brug. Het plantsoen gaat aan de overkant van de weg verder. Ongeveer op deze plek stond de waltoren de Kikvors. Deze verdedigingstoren werd in 1830 gesloopt. Utrecht kende tientallen verdedigingstorens waarvan sommige net als de Kikvors een dierennaam hadden. In de laatste jaren voor de afbraak had de toren een ‘recreatieve functie’: er zat een bordeel in.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

Het Lucasbolwerk nu

Al is het bordeel inmiddels verdwenen, toch heeft het Lucasbolwerk als tegenwoordige straat nog steeds een belangrijke uitgaansfunctie. Mensen zoeken hun vertier in de schouwburg. Behalve de vele cafés zijn er twee studentenverenigingen gevestigd. Helaas heeft het Lucasbolwerk ook een wat minder prettige reputatie gekregen door de overlast die verslaafden soms veroorzaken. De wandeling ‘Rondje Lucasbolwerk’ kan daarom het best bij daglicht gemaakt worden.

Tekst: Ester Smit

Tips om verder lezen bij Oud-Utrecht