De historische vereniging Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed. Want dat is overal in Utrecht te vinden. De opvallend wit-rode Villa Jongerius uit 1938 vorm het startpunt van een rondwandeling door de Merwedekanaalzone, een voormalig tuindersgebied en later industrieterrein, waar momenteel druk gebouw wordt.

Villa Jongerius was het iconische woonhuis van Jan Jongerius (1888-1941). Hij kwam uit een familie van katholieke tuinders, die groenten- en fruitkwekerijen hadden in Abstede, Tolsteeg en het gebied tussen het Merwedekanaal en landgoed Welgelegen. Deze grond was toen nog geen onderdeel van Utrecht, maar behoorde tot de gemeenten Jutphaas en Oudenrijn.

Jan begon zijn bedrijf op een deel van de landerijen van zijn ouders en bouwde in 1910 een nieuwe hovenierswoning, die hij naar zijn vader Bastiaanshof noemde. De boerderij vertoont veel uiterlijke overeenkomsten met de huizen die nog staan aan de Kanaalweg 79 en 80, vroeger bewoond door familieleden van Jongerius. De tuinderijen bij die huizen zijn verdwenen toen in de jaren 70 van de vorige eeuw kantoren werden gebouwd aan de Ravellaan. De woningen zijn nu omringd door kantoren. Kanaalweg 79 herbergt tegenwoordig B&B In het Voorhuis. Een andere bewaard gebleven hovenierswoning is het Huis van Mien aan de Van Zijstweg. Het is gekraakt en staat ingeklemd tussen de busbaan en de Veilinghaven. Hopelijk wordt er nog eens een mooie bestemming gevonden die recht doet aan de historische kwaliteiten van dit huisje.

Jan Ford

Hoewel Jan Jongerius tot het einde van zijn leven ook groenten en fruit bleef verbouwen, ging zijn hart meer uit naar de handel en het transport hiervan. Dat ging niet alleen met paard en wagen maar steeds meer per auto. Zijn directe buren aan het Merwedekanaal waren Continental Petroleum (Texaco) en de Bataafse Import Maatschappij (Shell) en via Texaco kwam hij terecht in de handel van brandstoffen. In 1925 werd hij dealer van Ford en begon later een carrosseriebedrijf voor vrachtauto’s en bussen. Zo werd het terrein aan de Kanaalweg in rap tempo volgebouwd met constructiehallen en kreeg Jan al snel de bijnaam Jan Ford. De ouderlijke boerderij werd gesloopt en onder zijn supervisie en met eigen mensen werd in 1938 de Villa Jongerius met het daar achterliggende kantoor gebouwd.

Het bedrijf N.V. Jan Jongerius – behalve Jan waren hierin ook zijn broers Co en Michiel actief – groeide enorm tot aan de Tweede Wereldoorlog, maar daarna kwam het bedrijf in financiële problemen. Jan was zelf in 1941 overleden en zijn opvolger Co werd, ondanks zijn evidente verzetswerk, na de bevrijding op dubieuze gronden uit de directie gezet. Er kwamen incompetente bestuurders voor in de plaats, mogelijk onder invloed van partijen als het Ministerie van Defensie die de Jongerius-fabrieken graag zelf in handen willen hebben. In 1954 ging de N.V. Jan Jongerius failliet en werden de bedrijfsonderdelen verkocht. De villa, het kantoor en de constructiewerkplaatsen aan het Merwedekanaal werden met de bijbehorende grond verkocht aan twee particuliere beleggers, die het voor 3 miljoen gulden onmiddellijk doorverkochten aan het Ministerie van Defensie.

De villa, het kantoor en de werkplaatsen werden door Defensie gebruikt voor een veelheid van functies onder meer als goederendepot. De villa werd in de Koude Oorlog gebruikt als commandocentrum van het Provinciaal Militair Commando en kwam daarna leeg te staan. De verloederde villa werd in 1999 gekraakt en omgedoopt tot Villa Staatsgeheim. In 2000 werd het pand officieel een rijksmonument. Al voordat het gehele complex door Defensie werd verkocht aan de gemeente Utrecht om te worden gesaneerd, was de villa met tuin en kantoor van Defensie overgenomen door de Stichting Vrienden van het Jongeriuscomplex. Anno 2021 is Villa Jongerius een prachtig gerestaureerde maar besloten vergaderlocatie omgeven door een nieuwe wijk in opbouw: Nieuwe Defensie. Ongetwijfeld zal Villa Jongerius in deze nieuwe wijk een rol gaan spelen.

Mobach en Veilinghaven

Het eerste, inmiddels bijna voltooide woningbouwproject de Wilhelminawerf ligt iets verderop aan de Kanaalweg. Vlakbij de Balijebrug staat nog een eenzame duplexwoning uit vroegere tijden. Dit zijn bedrijfswoningen die zijn overgebleven van de lakfabriek Chemitex, die eind jaren 60 door brand werd verwoest. Verder kom je langs grotendeels gesaneerde bouwterreinen, waar de komende jaren heel veel woningen gaan verrijzen. Plateelbakkerij Mobach is het enige oude bedrijf dat hier nog in bedrijf is. Mobach werd opgericht in 1895, maar de gebouwen en bijbehorende arbeiderswoningen dateren uit 1913 en hebben de status van industrieel erfgoed.

Voorbij de appartementen van City Campus Max kun je het Merwedekanaal oversteken over de Socratesbrug en dan via het wandelpad langs de woonarken helemaal terug naar de Veilinghaven met zijn historische woonschepen van minimaal 100 jaar oud. Het is ook de thuishaven van het Utrechtse Statenjacht, een reconstructie van het 17e-eeuwse schip waarmee de Staten van Utrecht zich verplaatsten voor belangrijk overleg dan wel representatie. Bij de Veilinghaven zie je de bouwactiviteiten op het terrein van de vroegere soepfabriek en vraag je je af wanneer de vroegere IGLO-vrieshal aan de beurt is om gesloopt te worden. Op de Croeselaan kun je een kopje koffie halen bij De Pomp, een voormalige Shell-garage en tankstation, en even terugdenken aan de garages en benzinepompen die vroeger door Jan Jongerius bevoorraad werden.

Tekst Piet van Dijck

Tips om verder lezen bij Oud-Utrecht