De historische vereniging Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed. Deze keer nemen we een kijkje bij het Herderplein in Utrecht- West.

Het Herderplein in de naoorlogse wijk Halve Maan dateert uit 1955. Net zoals de omliggende straten kreeg het plein de naam van een letterkundige. In dit geval van de 18-e eeuwse Duitse schrijver Johann Gottfried von Herder. De wijk is vernoemd naar boerderij de Halve Maan die destijds op de plek van het voormalige Militair Hospitaal -nu onder meer AZC – aan de huidige Joseph Haydnlaan stond. Oorspronkelijk was de wijk Halve Maan bedoeld als uitbreiding van de wijk Oog in Al met vooral eengezinswoningen, maar na de oorlog kwam er als gevolg van de woningnood ook hoogbouw met drie of vier bouwlagen.

Utrecht was trots op dit moderne plein en de omliggende architectuur. Koningin Juliana kwam al in 1954 kijken en velen na haar, zoals Kamerleden en architecten. Het plein was het resultaat van een unieke samenwerking tussen stadsarchitect Antonio Salvatore en kunstenaar Jan Boon. Beiden woonden ‘om de hoek’ op de Johan Wagenaarkade. Het plein moest geschikt zijn voor allerlei activiteiten en kinderen moesten er goed kunnen spelen. Salvatore ontwierp het plein met bassin met daaromheen bankjes, plantenbakken, bolvormige lantarenpalen en bomen, met doorkijkjes naar alle kanten. Jan Boon maakte een uniek zwart-wit asfaltkunstwerk met plant- en dierfiguren. In 1959 kwam er nog een enorm bronzen beeld van kunstenaar Jan van Luijn bij. Deze naakte ‘oprijzende vrouwenfiguur’ moest de nieuwe woonwijk symboliseren. Volgens de wijkvereniging werden met dit naakt de fatsoensnormen overschreden, maar dit mocht niet baten.

Tekst loopt door onder de foto

Winkelgalerij en woningen

Aan de noordkant kwamen maisonnettes van de Rotterdamse architect Ernest Groosman met daaronder een moderne winkelgalerij, ‘voor al uw dagelijkse boodschappen’. Wonderwit brood en spoorpunten bij de Lubro, woensdag gehaktdag bij slagerij Boereboom  en ondergoed ’van de bovenste plank’ bij Cor Stamhuis. De dertien winkels deden goede zaken. Tegenover de winkelgalerij aan de andere kant van het plein kwamen bejaardenwoningen met ronde daken van het Utrechtse architectenbureau De Jongh, Taen en Nix. Nu worden de woningen geroemd als ‘woningen die qua architectuur uniek zijn in de stad’ maar destijds waren de meningen verdeeld. Zo schreef het Utrechts Nieuwsblad: ‘Jammer dat de woningen zoveel hebben van een fabriekshal met hun bolle daken’. Ook de flats aan het oostelijk deel van het plein, van gele baksteen met pergola’s, zijn van De Jongh en partners.

Vanaf het plein is er een doorkijkje naar de moderne zeshoekige, oorspronkelijk gereformeerde,  Pniëlkerk (1955) van de Utrechtse architecten Piet Dingemans en Sjoerd Wouda. Door de tentvorm van de kerk  kreeg deze al gauw de bijnaam Circus Kremer, naar de eerste dominee Jan Kremer. Nu zetelt hier sinds 2013 de Christelijke Chinese Gemeente.

Tekst loopt door onder de foto

Loop je voorbij de kerk nog even verder de Lessinglaan in naar links, dan zie je op de buitenmuur van een flat nog een vier verdiepingen hoog mozaïek ‘De Utrecht’ van Jan Boon uit 1957. De flat was gebouwd in opdracht van de gelijknamige levensverzekeringsmaatschappij , waarvan het  hoofdkantoor in het gesloopte Jugendstil gebouw aan Leidseweg 2 zat. Op het mozaïek zien we een man die een boom plant waarvan vrouw en kinderen later de vruchten zullen plukken.

Bruisend hart van de wijk

Het plein werd het beoogde middelpunt van de wijk. Er was vaak wat te beleven. Er kwamen kunstmarkten, muzikale optredens en rolschaatsshows, om maar wat te noemen. Ook was het dé plek om te spelen, te voetballen en te rolschaatsen. De jonge Marco van Basten kwam hier vaak een balletje trappen. Ook straten in de wijk werden aangewezen als rolschaatsstraat. Jan Boon ontwierp daarvoor in 1955 een speciale tegel die nog steeds op meerdere plekken in de wijk te vinden is. In koude winters werd het plein een schaatsbaan en na enkele dramatische verdrinkingsongelukken met dodelijke afloop in het Amsterdam-Rijnkanaal besloot de gemeenteraad in 1957 dat het bassin op het Herderplein ‘s zomers ook kon dienen als veilige zwemplek voor de jeugd. Het was hier op warme dagen een drukte van belang!

Sjorsklanten en Vetkuiven

In mei 1965 stond het Herderplein even landelijk op de kaart. Het plein was een verzamelplek geworden voor ‘nozems’, met de Sjorsklanten aan de ene kant en de Vetkuiven aan de andere kant. Sjorsklanten uit de betere, hoger opgeleide wijken waren te herkennen aan hun broeken met wijde pijpen, suède schoenen (bordeelsluipers) en lang haar net als de Beatles en ze reden op een Puch met hoog stuur. Vetkuiven, uit de arbeidersklasse, werden ook wel Jaffa’s  genoemd naar de Jaffa fabriek en waren te herkennen aan hun vetkuif (brylcreem!) net als Elvis Presley, leren jacks en ‘buikschuivers’ van Kreidler en Zündapp. De opstootjes tussen beide groepen werden uiteindelijk heuse rellen en vechtpartijen. Het Utrechts Nieuwsblad sprak van ’een bendenoorlog en rimboe in Oog in Al’ en ‘wie het sterkst is die wint’.  Trouw kopte : ’Jongelui zetten boel op stelten’ en De Tijd schreef: ‘Utrechtse nozems uiteen gedreven’.

Verval én opknapbeurt

Het Herderplein raakte uiteindelijk in verval en winkels verdwenen. Gelukkig kwam er weer aandacht toen de wijk Halve Maan in 2015 aangemerkt werd als één van de dertig wederopbouwgebieden in Nederland van nationaal belang. De maisonnettes van Groosman zijn in dat jaar door woningbouwvereniging Mitros opgeknapt. Op de zijgevel van de winkelgalerij kwam een mozaïek van Jan Boon. Die zat oorspronkelijk op de gevel van de Valeriusschool  -later Wim Sonneveldschool en inmiddels gesloopt – in de Franz Schubertstraat in Oog in Al. In 2017 werd het Herderplein gemeentelijk monument. Vorig jaar is het asfaltkunstwerk van Jan Boon prachtig gereconstrueerd en de rolschaatstegels liggen ook weer op hun plek. Kinderen kunnen er weer spelen en er is een speelfontein met sproeiers aangelegd. Het plein is nu het eerste waterplein van Utrecht waar het water tijdens extreme buien goed kan worden afgevoerd. Wat nog mist is de levendige en bruisende sfeer uit vroeger tijden.

Tekst loopt door onder de foto

Tekst: Anna Wits

Tips om verder lezen bij Oud-Utrecht.

Je kunt hier lid worden van Oud-Utrecht.