De historische vereniging Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed. Deze keer een wandeling van de Rode Bouw naar de Oude Bouw, over de As van Berlage.

Begin twintigste eeuw keek de gemeente Utrecht – mede door de Woningwet uit 1901 waarin stond dat steden voor goede huisvesting moesten zorgen – naar mogelijkheden tot  stadsuitbreiding. Er kwamen veel arbeiders richting de stad en de omliggende dorpen, zoals Zuilen, omdat onder andere Werkspoor en Demka zich in Utrecht gevestigd hadden. Al die arbeiders moesten een woning hebben. Burgemeester Fockema Andreae gaf architect Berlage de opdracht om met een plan te komen en Berlage pakte dit samen op met de Utrechtse directeur Openbare Werken, Holsboer. Berlage en Holsboer zetten de (later zo genoemde) ‘As van Berlage’ op papier: een lange rechte weg, nu de Van Tuyllkade, die zich in het zuidoosten Y-vorming opsplitst in de Van Egmondkade en de Van Hoornekade. Langs deze wegen ontstonden twee erg van elkaar verschillende arbeiderswijkjes.

Rode Bouw

Wij beginnen deze wandeling in het eerste wijkje, de Driehoek genaamd, mede door de ligging ervan  in de ‘Y’, gevormd door de Van Egmondkade, de Van Hoornekade en de Marnixlaan. De wijk werd ook wel de ‘Rode Bouw’ genoemd, want de socialistische Arbeiders Woonvereniging Utrecht gaf de opdracht tot de bouw van woningen. Architecten Gulden en Geldmaker kregen de opdracht om hier huizen neer te zetten die tegenwoordig architectonisch erg opvallen. Door het veelvuldige gebruik van baksteen, in een grijs-gele kleur, doet de bouw enigszins denken aan de Amsterdamse School. Centrale as in de Driehoek is de Kenaustraat. De bebouwing is ietwat streng en rechtlijnig, maar door de geringe hoogte niet te massief. Tevens valt op dat de huizen allemaal aan elkaar zijn geschakeld, ook in de hofjes links en rechts van de Kenaustraat. Er zijn weinig franjes te zien en de kleur van de huizen wijkt af van de omgeving. Dit alles maakt het leuk om door de straten te dwalen.
Tekst loopt door onder de foto

Hoe klein de wijk ook is, voorzieningen waren er te over. Centraal in de wijk, bij de kruising Kenaustraat – Jan van der Doesstraat, was ruimte voor vier levensmiddelenwinkels. Bewoners van de Driehoek hoefden de wijk dus niet uit en konden letterlijk hun boodschappen om of op de hoek doen. Op het binnenterrein van de straten Van Hoornekade, Kenaustraat en Jan van der Doesstraat werd een zwembad voor kinderen gebouwd, omdat men wilde dat ‘de ontspanning voor kinderen van goed gehalte (moest) wezen, een arbeiderskind kan nooit te veel genieten’. Kinderen konden ook goed spelen aan het eind van de Kenaustraat richting het noorden want op het daar braakliggende terrein was er veel vermaak.
Tekst loopt door onder de foto

We lopen door in de Kenaustraat. Waar je vroeger een heel eind kon kijken richting Maarssen, wordt het uitzicht nu geblokkeerd door een appartementencomplex dat hier in de jaren ’80 is neergezet. Wij gaan hier omheen en lopen een stukje over de As van Berlage, naar het andere arbeiderswijkje dat ongeveer rond dezelfde tijd is gebouwd: de buurt rond de De Lessepsstraat.

Oude Bouw

De buurt rondom de De Lessepsstraat is gebouwd rond 1915, in opdracht van Woningbouwvereniging Zuilen die was opgericht voor de arbeiders van de fabrieken Werkspoor en Demka. Ph. J. Hamers moest de buurt ontwerpen als tuindorp, wat bemoeilijkt werd door het strakke stratenpatroon dat de gemeente Utrecht al had opgesteld. Desondanks wist Hamers de buurt toch als een tuindorp te laten overkomen. Dit deed hij door te spelen met de rooilijnen van de rijtjeshuizen, die bij de hoekwoningen en winkels naar voren lagen en bij de rijtjeshuizen juist naar achteren. Groen en tuinen werden, in tegenstelling tot bij de Rode Bouw, volop gebruikt. Hiervoor was wel enig aandringen door Hamers bij de gemeente nodig geweest, want in het oorspronkelijke plan was alleen groen voorzien in de centrale de De Lessepsstraat. Bijzonder aan de wijk is dat de woningbouw jaarlijks een controle uitvoerde of de bewoners hun huis en tuin wel voldoende op orde hadden. Tot in de jaren ’70 van de vorige eeuw is aan dit beleid vastgehouden.
Tekst loopt door onder de foto

Een bijzonder element in de wijk zijn de tuinmuren, zoals die goed te zien zijn bij de kruising van de Franklinstraat en de Marconistraat die links van de De Lessepsstraat ligt. Deze muren waren ontworpen als voortzetting van de bebouwing. Ze werkten als beschuttend element voor de tuinen en op sommige plekken werd zo’n muur gebruikt om er een bankje in te metselen. In de Marconistraat zie je ook heel duidelijk de wijkende rooilijn van de huizen ten opzichte van de hoek met de Franklinstraat en de Galvanistraat. Ondanks dat de wijk – mede door nieuwe verkeersinzichten – veranderd is, is dwalend door de straten nog de tuindorp sfeer te proeven.

Feit blijft voor zowel de Rode als de Oude Bouw, dat de wijken nu niet meer zelfvoorzienend zijn. Voorzieningen zijn er grotendeels uit verdwenen en groenpatronen zijn aangepast. Wat blijft is de herinnering aan wat eens zelfstandige arbeidersbuurtjes waren.

Tekst: Willem Vonhof

Tips om verder lezen bij Oud-Utrecht.

Je kunt hier lid worden van Oud-Utrecht.