De historische vereniging Oud-Utrecht maakt voor DUIC wandelingen door de stad, op zoek naar bijzonder erfgoed. Deze keer wandelen, of fietsen, we langs de vier watertorens die vroeger zorgden voor voldoende druk op de waterleidingen in Utrecht.

Tot ver in de negentiende eeuw was men in Utrecht voor drinkwater aangewezen op een openbare pomp of de grachten. Alleen rijke mensen hadden een eigen waterput bij hun huis. Met de stijging van het inwonertal van Utrecht in de 19^e eeuw werd de kwaliteit van het drinkwater evenwel snel slechter. In die tijd braken in Utrecht meerdere cholera-epidemieën uit, die soms grote aantallen slachtoffers eisten. In het midden van de 19e eeuw ontstond het inzicht dat vervuild water een belangrijke oorzaak vormde voor de verspreiding van ziektes.

Waterleiding

In 1881 werd daarom begonnen met de aanleg van een drinkwaterleidingnet. Het water werd door een pompstation in Soesterberg vanuit de zandgrond door leidingen naar de stad Utrecht gevoerd over een afstand van ongeveer 15 kilometer. Het verval van zo’n 50 meter was in de beginjaren, samen met een door stoom aangedreven pompstation, genoeg om voldoende waterdruk op de waterleiding te houden. Op 31 maart 1883 werd de Utrechtse waterleiding in park Tivoli feestelijk in gebruik genomen.

Langzaam maar zeker nam de vraag naar water uit de waterleiding toe. Vanaf 1883 gebeurde dat zelfs met zo’n duizend aansluitingen per jaar. Naarmate het waterleidingnet zich over steeds meer buurten uitspreidde, werd het noodzakelijk om de druk op het net aan te vullen. Die druk moest geleverd worden door de bouw van watertorens.

Watertorens: Lauwerhof

De eerste Utrechtse watertoren verrees in 1896 naar een ontwerp in neorenaissancestijl van UWM (Utrechtsche Waterleiding Maatschappij) architect L.C. Dumont op het Lauwerhof. De directeur van de UWM, C.P. van Metelerkamp had zijn tuin voor deze toren beschikbaar gesteld omdat er geen ander geschikte plek in de binnenstad voorhanden was. Het op 30 meter hoogte aangebrachte waterreservoir heeft een inhoud van 15.000 m3 en is het grootste dat in Nederland is toegepast.

De watertoren was tot 1983 in gebruik; daarna diende het reservoir nog tot 2010 als reservevoorziening. Vervolgens zat ruim 25 jaar het Waterleidingmuseum in de watertoren op het Lauwerhof. In 2016 heeft Vitens de watertoren verkocht aan particulier Harm Aarts.

Zijn bouwplan bestaat uit twee fases: in het onderste gedeelte van de watertoren (de torenschacht) komen drie appartementen en een kantoor, en in de kop van de toren (het bredere gedeelte) wil hij een brewpub, een B&B en een penthouse bouwen voor zichzelf.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Lombok

Een jaar later, in 1897, werd er een tweede watertoren gebouwd aan de Riouwstraat in Lombok. Het waren hier niet zozeer de woningen die in groten getale werden aangesloten, maar wel een aantal fabrieken die zeer grote afnemers waren. Zo waren daar de Lood- en Zinkpletterij Hamburger, de machinefabriek Jaffa en de houtzaagmolen De Ster. De Lombokse watertoren werd echter in 1937 alweer gesloopt omdat hij vanwege zijn geringe hoogte onvoldoende druk leverde.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Helling

Een watertoren die in uiterlijk overeenkwam met die op het Lauwershof werd tussen 1906 en 1907 gebouwd aan de Helling. De toren is in dezelfde neorenaissancestijl gebouwd. Beide watertorens hebben een ijzeren reservoir. Dat reservoir is een stuk breder dan de schacht van de toren. De toren was in gebruik tot 2005. Sinds oktober 2015 is restaurant WT Urban Café & Kitchen gevestigd in de bovenste verdieping van de watertoren aan de Helling. Daaronder zijn vergaderzalen en op de begane grond is een café.

Amsterdamsestraatweg

De volgende watertoren verrees in 1917 aan de Amsterdamsestraatweg naar ontwerp van architect W.K. de Wijs in de stijl van de Amsterdamse School. De watertoren heeft een waterreservoir van 1000 m3 en is 43,50 meter hoog. Het reservoir is vrijwel even breed als de schacht van de watertoren. Hier is het zogeheten hangbodemtype toegepast, wat betekent dat de bodem van dit ijzeren reservoir in een bolle vorm op de schacht ‘hangt’. Sinds halverwege de jaren 80 is hij niet meer in gebruik.

De watertoren is een aantal keren gekraakt en is tussen 2020 en 2022 naar ontwerp van Zecc Architecten getransformeerd tot appartementen met horeca op de begane grond.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Neckardreef

De laatste watertoren is aan de Neckardreef in Overvecht en is gebouwd tussen 1934 en 1935 in opdracht van de toenmalige gemeente Maartensdijk. De watertoren werd ontworpen door J.L. Pateer. De toren is gebouwd volgens het in de twintigste eeuw meest voorkomend type:  met een betonnen vlakbodem reservoir. Ook hier is de schacht even breed als het reservoir. De bodem van het betonnen reservoir rust op een draagconstructie van beton, die schuilgaat achter bakstenen gevels.
Tekst loopt door onder de afbeelding

De watertoren was eigendom van waterleidingbedrijf Vitens, die het gebouw in 2018 verkocht aan Winder Sital, een particulier. Deze probeert tot herbestemming te komen voor het monument. Gepland zijn kangoeroe-woningen, kantoren, vergaderruimte, een panoramadek, alsmede bed & breakfast en een op het terrein nieuw te bouwen horecapaviljoen met terras.

Tekst Mario Gibbels

Tips om verder lezen bij Oud-Utrecht