Ozebi: monumentaal zwembad werd poolcentrum | De Utrechtse Internet Courant Ozebi: monumentaal zwembad werd poolcentrum | De Utrechtse Internet Courant

Ozebi: monumentaal zwembad werd poolcentrum

Ozebi: monumentaal zwembad werd poolcentrum
Ozebi (foto Kattenkruid/ Wikimedia Commons)
Op 14 september is het Open Monumentendag met als thema Kunst & Vermaak. Eén van de opengestelde panden is Ozebi aan de Biltstraat 4. Tegenwoordig is hier een pool- en snookercentrum, oorspronkelijk was het een combinatie van zwembad en badhuis. Precies 100 jaar geleden werd het gebouw geopend als Overdekte Zwem- En Bad Inrichting (OZEBI). Het was het eerste binnenbad van de stad. Er zijn nog veel details bewaard gebleven.

Op 14 september is het Open Monumentendag met als thema Kunst & Vermaak. Eén van de opengestelde panden is Ozebi aan de Biltstraat 4. Tegenwoordig is hier een pool- en snookercentrum, oorspronkelijk was het een combinatie van zwembad en badhuis. Precies 100 jaar geleden werd het gebouw geopend als Overdekte Zwem- En Bad Inrichting (OZEBI). Het was het eerste binnenbad van de stad. Er zijn nog veel details bewaard gebleven.

Begin vorige eeuw hadden de meeste huizen geen badkamers of douchecellen. Voor de wekelijkse wasbeurt kon men tegen een kleine vergoeding een bad of douche nemen in een van de gemeentelijke badhuizen. Zwemmen gebeurde in Utrecht in de open lucht, bijvoorbeeld in het bad met rivierwater aan de Kromme Rijn. ‘s Winters was er geen zwemgelegenheid.

Openbare Badplaats aan de Grasstraat, ca. 1910 (Het Utrechts Archief)

In 1905 werd er een Utrechts comité opgericht voor een overdekte zweminrichting. Op een bijeenkomst in het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen vertelde voorzitter dr. A. Huijsman dat er in Londen al 70 zwembassins waren. Een andere spreker benadrukte de voordelen: ‘Vooral voor onze meisjes en vrouwen, wier gezondheid door het dragen van onpractische kleeding zoo veel schade gedaan wordt, en die betrekkelijk zoo weinig aan sport of gymnastiek doen, is het baden en zwemmen ten hoogste nuttig.’

Oprichting en bouw

Pas in 1913 diende zich een geschikte locatie aan op een achterterrein aan het begin van de Biltstraat, langs de Janssteeg (Sint Janshovenstraat). Een jaar later kon de NV Overdekte Zwem- En Bad Inrichting (O.Z.E.B.I.) officieel worden opgericht. Het bedrijf wist 68 aandeelhouders te vinden voor elk 1.000 gulden. Bovendien verstrekte de gemeente Utrecht een lening van 192.000 gulden.

Ingenohls Heiligewegbad in Amsterdam uit 1896 (Stadsarchief Amsterdam)

Architect werd de ‘zwembadspecialist’ Jonas Ingenohl. Hij was zelf een fervent turner en ontwierp veel sportaccommodaties in Amsterdam, zoals het Turngebouw, de wielrijschool en het Zuiderbad. Ingenohl adviseerde het Utrechtse comité al van het begin af aan. In 1905 had hij ‘met behulp van platen’ zijn zwembad aan de Heiligeweg in Amsterdam toegelicht, met 200.000 bezoekers toen het grootste van Europa.

Het Heiligewegbad diende duidelijk als voorbeeld voor Ozebi. Wel verbeterde Ingenohl het ontwerp door de zwemzaal een kwartslag te draaien. Ook werd het zwembassin niet meer op gemetselde gewelven gefundeerd maar met gewapend beton. De bouw begon in 1915; door materiaalschaarste tijdens de Eerste Wereldoorlog was de opening pas in maart 1919.

Zwemzaal Ozebi met fontein. ca. 1920 (Het Utrechts Archief)

Zwemzaal

Vanwege de ligging op een achterterrein werd de buitenzijde van het gebouw bescheiden uitgevoerd. De twee verdieping boven de entree vormden de beheerderswoning voor de badmeester. De invloed van de architect Berlage is goed zichtbaar aan de sobere bakstenen buitengevels. Het interieur van de zwemzaal was uitbundiger met bogen van geglazuurde baksteen en natuurstenen elementen. Spectaculair onderdeel vormde de fontein met keramische waterspuwer in het ondiepe gedeelte van het bad, die later helaas is verwijderd. Oorspronkelijk waren er ook glas-in-loodramen.

Klok in de voormalige zwemzaal (Arjan den Boer)

Zowel in de hal als in de zwemzaal werd in de muur een klok van keramiek aangebracht, waarschijnlijk vervaardigd bij De Porceleyne Fles in Delft. Andere decoratieve elementen kwamen uit Utrecht: grote reliëftegels met schelpen- en bloemenmotieven voor tussen de gemetselde bogen. Deze werden gemaakt door Tegelfabriek Westraven aan de Jutfaseweg.

Gegelazuurde reliëftegels in Ozebi (Arjan den Boer)

Een bijzondere foto uit 1917, gemaakt voor een reportage over Westraven in De Prins der geïllustreerde bladen, laat zien hoe keramist en tegelschilder Dirk Zwanink de reliëftegels met behulp van een mal voor Ozebi fabriceerde.

Productie reliëftegels bij Westraven, 1917 (Nationaal Archief)

Badkamers

Ozebi was niet alleen een zwembad maar ook een badhuis; een combinatie die Ingenohl eerder met succes had toegepast in het Heiligewegbad. Op de onderverdieping waren aan weerszijden van het bassin de dames- respectievelijk herenafdeling met porseleinen badkuipen in betegelde kamertjes. De deuren van de cabines waren voorzien van tijdklokken. De prijs voor een kwartiertje ligbad was inclusief gebruik van een handdoek, vandaar dat Ozebi over een grote eigen wasserij beschikte. Daarnaast was er een ketelhuis met hoge schoorsteen voor de verwarming van het zwembad en de baden.

Badcel in 1987 (T. Schollen, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

Bij de sluiting in 1987 zou blijken dat de badafdeling voor heren nog bijna geheel in oorspronkelijke staat verkeerde. De badkuipen, betegeling, vloeren en meeste deuren waren nog aanwezig. ‘Het is waarschijnlijk uniek dat een zodanige inrichting nog vrijwel compleet behouden is,’ schreef bouwhistoricus J.A. van der Hoeve in een rapport. Helaas is de tegenwoordige situatie als onderdeel van een lasergame-parcours abominabel te noemen. Met veel moeite zijn in het zwartgeverfde souterrain nog twee badkuipen te vinden. Twee andere exemplaren zijn in een pand aan de Kromme Nieuwegracht terechtgekomen.

Overblijfselen badkamers (Arjan den Boer)

Oorspronkelijk waren er alleen kuipbaden en geen douches, maar in 1926 kwam daar verandering in. ‘De Ozebi is eigenlijk nooit compleet geweest omdat men er steeds de sproeibaden miste. De zwemzaal is een kostelijk bezit, de kuipbaden vormden een naar de eischen ingerichte badinrichting doch het gebrek aan sproeibaden, die door wellicht het overgroote deel van het publiek het gerieflijkst worden gevonden, en die bovendien heel wat matiger in prijs zijn dan de kuipbaden, was tot nog toe oorzaak dat heel wat Utrechtenaren de Ozebi voorbij bleven gaan.’ Het Utrechtsch Nieuwsblad publiceerde een uiterst gedetailleerde beschrijving van de douchecabines, 15 stuks voor heren en 6 voor dames.

Reclamekar voor Ozebi, ca. 1926 (Het Utrechts Archief)

Subsidieslurper

In het jaar 1922 werd er volgens een krantenbericht 39.590 keer gezwommen bij Ozebi en 24.753 keer een ligbad genomen. Of onder deze bezoekers veel vrouwen en meisjes waren, zoals bij oprichting de bedoeling was, is maar de vraag: van het totaal aantal zwemmers in de Utrechtse baden dat jaar was slechts 15% vrouw! En dat terwijl zij, om onbekende redenen, goedkoper toegang hadden: een zomerabonnement voor Ozebi kostte 15 gulden voor heren en 12 gulden voor dames. In de crisistijd hadden werklozen trouwens gratis toegang.

Zwemles bij Ozebi, ca. 1920 (Het Utrechts Archief)

Ondanks de bezoekersaantallen was het was niet eenvoudig om de zwem- en badinrichting commercieël te exploiteren. De gemeente verleende dan ook een jaarlijkse bijdrage — subsidie mocht deze niet heten, want als tegenprestatie werden er schoolzwemlessen gegeven door Ozebi. Toen de gemeenteraad in 1924, na een eerdere subsidieverhoging, instemde met een lening voor herstel van de kap van de zwemzaal, zei een kritisch raadslid dat ‘zoo langzamerhand de OZEBI een semi-gemeentelijke instelling is geworden’.

Interacademiale Sportfeesten 1927 (Het Utrechts Archief)

Van ontspanningsplek veranderde het zwembad langzaamaan in een trainingsbad, vooral voor de waterpoloërs van de UZC (Utrechtsche Zwem-Club). In de jaren dertig werd het bassin al aangepast, waarbij de fontein sneuvelde. De grootse verbouwing was rond 1965, kort nadat de gemeente de NV Ozebi had overgenomen. Toen verloor het bassin z’n natuurstenen rand en werd er een verlaagd plafond aangebracht dat niet alleen de spanten met ijzeren drukstangen aan het oog onttrok, maar ook de bovenramen. Het werd daarmee donkerder in de zwemzaal. Bij deze verbouwing werden verder de kleed- en doucheruimtes verplaatst en de installaties vervangen. Een uitbouw aan de linker zijgevel bood ruimte voor een schoolinstructiebad. In de hal kwam een nieuw lokethokje.

Verbouwing in 1967 (Het Utrechts Archief)

Einde en herbestemming

Achterhaald door grote moderne zwembaden — en badkamers in de meeste huizen — dreigde in 1985 sluiting van het bad aan de Biltstraat. Een actiegroep van vaste gebruikers organiseerde een zwemmarathon en ‘zwemdweilorkestspektakel’ om het zwembad open te houden. In 1987 sloot Ozebi echter definitief de deuren. Een plan tot herbestemming als danswerkplaats met vijf studio’s van gezelschap Dansend Hert en Danscentrum Utrecht bleek onhaalbaar. In 1988 leek sloop dan ook niet meer te voorkomen.

Leeg bassin in 1988 (Het Utrechts Archief)

Een jaar later bood de komst van een snooker- en poolcentrum uitkomst. Bij de daaropvolgende verbouwing werden verschillende oorspronkelijke elementen behouden, maar het verlaagde plafond bleef zitten en het bassin ging uiteraard dicht. Al in 1987 had de Monumentencommissie vergaderd over een aanwijzing van het gebouw als gemeentelijk monument, maar dat gebeurde pas definitief in 1998 toen de verbouwing al een feit was.

Het poolcentrum vanaf de voormalige tribune (Arjan en Boer)

Boven de deur bracht de nieuwe eigenaar een mozaïek aan in ‘zwembadstijl’ met de naam Ozebi en in de hal een herinnering aan architect Jonas Ingenohl. Op de onderverdieping, in de voormalige bad- en kleedkamers en onder het bassin, begon in de jaren negentig een Laser Quest, het eerste schietspel met laserguns in Nederland, tegenwoordig Lasergames Utrecht geheten. Hiervoor zijn de muren en gewelven zwart geschilderd met neonkleurige beschilderingen.

In de voormalige zwemzaal staan nu al dertig jaar snooker-, pool- en biljarttafels, sinds enkele jaren aangevuld met een ‘shuffle centre’. Ozebi is populair bij studenten. Volgens de eigenaar kan het concept nog wel dertig jaar mee. Soms komen er bezoekers binnenlopen die er als kind hebben gezwommen. En als de hal net is schoongemaakt met chloor menen sommigen het zwembad nog te ruiken.

Poolen in Ozebi (Arjan den Boer)

Tijdens Open Monumentendag op zaterdag 14 september is Ozebi toegankelijk van 10:30-17:00 uur. Voor het complete programma zie de website of de Open Monumentendag-bijalge bij de DUIC Krant.

Arjan den Boer

Arjan den Boer

Arjan den Boer is publicist over geschiedenis, design, monumenten en architectuur. Voor DUIC schrijft hij dit jaar over verdwenen villa's in Utrecht.

Profiel

8 Reacties

Reageren
  1. EchtUtrechtse

    Weer een prachtig verhaal van Arjan.
    Ik heb hier lang geleden zwemles gehad, elke vrijdagavond gingen we vanuit Overvecht met de auto met de buurkinderen naar Ozebi. Zwembad de Kwakel was er nog niet…

  2. Massegast

    Voor schooltijd ging ik er met een groep vriendjes vaak zwemmen. Om 7u ging OZEBI open. En heb er ook leren zwemmen. Bepaalde details van de foto’s roepen scherpe herinneringen op. Alsof ik er weer sta!

  3. Walter

    He leuk,daar heb ik ooit nog leren zwemmen

  4. F pouw

    Mooie reportage, daar liggen nog heeeeel veel kindervoetstapjes van mij en vele utrechters.
    Dat begon voor veel kinderen met natuurlijk iedere week schoolzwemmen ,na twee diploma’s mocht ik daarna van ouders daar vrij zwemmen,,.feest,,,altijd een fijne herinnering gebleven.👍🙂👍

  5. W.H.de Groen

    Vanaf de Gerardus Majellaschool (v.d. Mondestraat)liepen we in groepjes naar Ozebi om onze eerste zwemslagen te gaan maken waarna we met vuurrode ogen(chloor) richting huiswaarts keerden.

    Heb er goede herinneringen aan en spijtig dat we het niet in originele staat hebben kunnen behouden.

  6. Zuilen 030

    De tijd heeft zijn tol geëist, maar het blijft een mooi gebouw, een mooie inrichting en een mooie bestemming, waarom dan het gezeur over een orgel wat pas vanaf de jaren 50 in het Leeuwenbergh Gasthuis is geplaatst, misschien dat D66 over Ozebi ook nog vragen heeft, bijv.; hoe gaat de gemeente de 2 ligbaden terughalen op de Kromme Nieuwe Gracht???

  7. Clemens Koemans

    Arjan ,ik heb nog dozen vol met materiaal over OZEBI. Ik ben de redder van het gebouw, Gemeente raad besluit om te slopen ingetrokken, bouwkundig onderzoek en onderzoek naar architect Ingeholz aan B en W geleverd en aangenomen. cq geaccepteerd. Tevens monumenten vergunning aangevraagd en gekregen. Toen kon het niet meer afgebroken worden. Arjan , de NOS heeft een fantastisch filmpje over OZEBI en mijn plan om er een Dans Centrum van te maken.Programma van Gewest tot gewest, OZEBI, ik denk 1987 -01. Het kan ook op mijn naam gevonden worden.Helaas zit ik nu in Noord Italië en kom 30 sept terug uit Rome. Eerder spraken we elkaar al eens over OZEBI ,bij Ronald onderweg naar dochter VSB van Grunsven. Leuk om over OZEBI een tentoonstelling/boek te maken, groet Clemens

  8. R

    Zou gaaf zijn als dat systeemplafond er uit gaat en je de oude dakspanten weer kan zien! Heb er overigens ook vele avonden aan een pool- en snookertafel gestaan. :+)

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).