Paleis Lofen in hartje centrum is één van de belangrijkste stukken erfgoed in de
geschiedenis van Utrecht. Toch wordt deze plek, waar de Utrechters op 2 juni 1122 stadsrechten kregen van keizer Hendrik V, nog steeds ‘het grootste geheim van Utrecht’ genoemd. Daar moet een nieuwe bijzondere filmbeleving, die maandag is geopend, verandering in brengen.

Stel je aan de Vismarkt een denkbeeldige muur voor die loopt van Vis ’n Friet tot Rachmaninoff Wonen en Simon Lévelt — dan heb je een idee waar Paleis Lofen precies
heeft gestaan. Naast een lengte van zo’n dertig meter, weten onderzoekers door
archeologische opgravingen dat het paleis ongeveer twaalf meter diep was.

Niet enorm voor die tijd, maar dat is logisch, legt de enthousiaste vrijwilliger Giovanna tijdens haar rondleiding uit: het paleis diende vooral als een soort middeleeuwse ‘bed & breakfast’. Keizer Hendrik V verbleef er slechts tijdens zijn doorreizen.

Het ‘paleis’ begint bij de glazen deur aan het begin van de smalle steeg. Vanaf daar loop je
als bezoekers de kelders in, wat vroeger de souterrains van het paleis zijn geweest. De gang naar beneden loopt niet steil af vanwege de relatief lage ligging van de Vismarkt. Ter
illustratie: de witte buis bij de ingang hangt op de hoogte van het Domplein dat erachter ligt.
Het is op het oog moeilijk voor te stellen, maar binnen toont Giovanna het bewijs. De van oorsprong Italiaanse is al acht jaar vrijwilliger bij de stichting achter het paleis en gidst bezoekers sinds de opening van Lofen in 2022.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Heilige Roomse Rijk

Precies drie jaar geleden, 900 jaar na de dag dat de Utrechtse geschiedenis voor altijd
veranderde, opende Paleis Lofen opnieuw haar deuren. Bezoekers kunnen sinds 2022
ronddwalen in de kelders van het vroegere paleis van keizer Hendrik V. Hij was destijds
keizer van het gigantische Heilige Roomse Rijk in Centraal-Europa.

Het paleis werd al voor zijn tijd gebouwd: tussen 1020 en 1040. Het werd pas in 1865
ontdekt en in de volgende eeuw opgegraven. Vandaag de dag zijn alleen de kelders nog
over. Maar dit gedeelte heeft er volgens Giovanna hetzelfde uitgezien als de verdwenen
bovenverdieping.

Wat er precies met het paleis is gebeurd, is nog steeds onduidelijk. Waarschijnlijk is het
verwoest door een grote brand. Of het is gesloopt voor de bouw van huizen. Wel is duidelijk
dat het paleis na 1253 niet meer werd gebruikt door keizer Hendrik V. Uiteindelijk zijn er
boven de kelders huizen gebouwd, waar geestelijken van de Domkerk konden wonen.

In de volksmond

‘Lofen’ is hoe het paleis in de volksmond werd genoemd en dat komt van het Duitse woord
Laube – dat staat voor een vensterarcade of booggalerij. Die vorm zie je terug in het ontwerp van het paleis. De afbeeldingen en maquettes die je als bezoeker kunt zien, zijn afgeleid van soortgelijke paleizen uit die tijd.

Tekst gaat verder onder afbeelding

Vulkanisch gesteente

De rondleiding begint normaal gesproken op het Domplein. Daar neemt een gids de
bezoekers al wandelend mee naar de kelder, de geschiedenis in. Dat gedeelte slaan we
omwille van de tijd over. We starten in de kelder bij de noordelijke muur van het paleis; op
het westen ligt de Oudegracht. Het is een mysterieuze ruimte met gedempte verlichting. De
opgegraven zuilen en bogen zijn goed zichtbaar. Giovanna geeft een stuk steen door: tufsteen. Van dit vulkanische gesteente zijn vooral de bogen van het paleis gemaakt.

Centrum van handel

Na verdere uitleg mogen we even in de kelders ronddwalen. Voor bezoekers is dit het
moment om een audiotour te maken, met uitleg over opgravingen die op deze plek tentoon
worden gesteld. Een van de voorwerpen is een stuk slijpsteen uit Scandinavië. “Dat we
zoiets hier hebben gevonden, laat zien hoe belangrijk Utrecht destijds al was voor de handel, nog vóór Amsterdam. Dat beseffen veel mensen niet en dat willen we graag laten zien.”

Tekst gaat verder onder afbeelding

Slagveld

Tot slot komen we bij de nieuwe filmbeleving aan. Deze is gemaakt in samenwerking met het
Utrechtse ontwerpbureau Tinker Imagineers. Over drie schermen word je als kijker door
meerdere vertellers, met Middeleeuwse muziek, meegenomen op een heuse tijdreis naar het begin van de stad Utrecht. Je krijgt een visueel inkijkje in het leven in de vroegere
handelswijk Stathe – afgeleid van het woord voor de plek waar de schepen lagen. In de
Zadelstraat heerst onrust vanwege een plan van bisschop Godebald. Hij treedt op als
bestuurder namens keizer Hendrik V.

De keizer vertrouwt het niet en er ontstaat een gevecht tussen de mannen van de bisschop
en die van keizer Hendrik V. De inwoners van Stathe – toen zo’n 1.000 tot 1.500 mensen –
schieten te hulp. Er ontstaat een waar slagveld, waarvan je als kijker getuige bent. Als
beloning voor hun moedige inzet verleent de keizer Stathe op 2 juni 1122 stadsrechten. De
inwoners schrijven daarmee hun eigen geschiedenis: de stad Utrecht is geboren.

Utrechtse geschiedenis komt samen

Vanaf de heropening met de nieuwe ‘attractie’ hopen de vrijwilligers dat ‘het grootste geheim
van Utrecht’ de bekendheid krijgt die het verdient. “Afgelopen jaar zijn er 7.500 bezoekers
geweest, maar we streven in 2025 naar tienduizend.” Volgens hen is er ook nog veel meer
ondergronds te ontdekken. “Het doel is om de komende jaren meer van het paleis uit te
graven.”

Als afsluiter van de tour wacht in de kelder van bar Walden nóg een bijzonder stukje
geschiedenis. Daar komen twee unieke periodes uit de Utrechtse geschiedenis samen: een
middeleeuwse boog en een stuk van de Romeinse stadsmuur van Fort Traiectum – uit de tijd waarin Utrecht werd gesticht.