Affiches uit het verleden vertellen meerdere verhalen. In de eerste plaats over het bedrijf, product of evenement waar reclame voor werd gemaakt. Maar ook over de ontwerper, of het nu een bekende kunstenaar was, of een anonieme graficus. Daarnaast laten affiches zien welke stijlen in de mode waren. Deze keer een affiche van de Trans Europ Express (1957), door Utrechter Jan Rodrigo.

Op 2 juni 1957 – precies zestig jaar geleden – ging de Trans Europ Express van start, een netwerk van snelle en luxe dagtreinen tussen zeventig Europese steden. De TEE had Utrechtse wortels. Het idee was in De Inktpot geboren, TEE-treinen werden bij Werkspoor gebouwd en zowel het logo als de eerste affiches werden ontworpen door Utrechtse kunstenaars.

Geestelijk vader van de Trans Europ Express was F.Q. den Hollander, president-directeur van de NS. Hij introduceerde in 1953 het idee van een Europa Expresse, waaruit na internationaal overleg de TEE voortkwam. Gezamenlijk gingen acht spoorweg­maatschappijen de con­currentie aan met het op­komende vliegverkeer. De moderne en snelle treinen (140 kilometer per uur) hadden uitsluitend eersteklas zitplaatsen, vooral gericht op zakenlieden, met voorzieningen als airco, telefoon, typiste (!) en een boordrestaurant.

De elektrische systemen verschilden per land, dus werden er dieseltreinen gebouwd. De Zwitserse en Nederlandse spoorwegen ontwikkelden samen een treinstel met 114 zitplaatsen. De motorwagens werden bij Werkspoor in Utrecht gebouwd, de rijtuigen in Zwitserland. De opvallende kop werd ontworpen door interieurontwerpster Elsebeth van Blerkom (1919-2009). ‘Ik had de kantine voor Werkspoor ontworpen,’ zei ze later in een interview. “De directeur was daar zo tevreden over dat hij zei: Kunt u ook een trein maken?” Om hoongelach van Werkspoor-ingenieurs te voorkomen, verdiepte ze zich in de aerodynamica. Het resultaat was een soort eivorm van enkel­gekromde vlakken. Deze treinstellen reden vanaf 1957 als ’TEE Edelweiss’ van Amsterdam naar Zürich en als ’TEE Étoile du Nord’ tussen Amsterdam en Parijs.

Logo en affiche

Het TEE-logo, dat groot voorop de treinen stond en in alle reclame-uitingen werd gebruikt, was ontworpen door de Utrechtse surrealistische schilder Joop Moesman (1909-1988). Als zoon van een drukker en fotograaf aan de Neude bezocht hij de Grafische School en volgde hij tekenlessen. Om in zijn onderhoud te voorzien, werkte hij decennialang op de grafische afdeling van de NS. De eigenzinnige Moesman sprak zelf schamper over zijn baan bij de spoorwegen, maar naast ‘de kleine lettertjes van de spoorboekjes’ maakte hij in 1956 en ‘57 verschillende varianten van het TEE-logo. Net als bij de door hem ontworpen lettertypes gebruikte Moesman gebogen lijnen, geïnspireerd op de kalligrafie.
Het eerste affiche voor de Trans Europ Express werd in 1957 gemaakt door de Utrechter Jan Rodrigo (1921-2013). Hij bezocht onder andere de Academie Artibus en kreeg privéles van Willem van Leusden. Rodrigo schilderde en tekende vooral stadsgezichten, landschappen en reisimpressies. Vanaf de late jaren vijftig werkte hij als reclametekenaar bij de afdeling Propaganda van de Nederlandse Spoorwegen.

Het TEE-affiche, dat in verschillende talen door heel Europa hing, toonde een trein in vogelvlucht met kleurrijke vlaggen op het dak. Rodrigo wist daarmee de snelheid en het internationale karakter van de TEE goed te vatten. De scherpe neus van het Nederlands-Zwitserse treinstel kwam echter niet goed uit de verf, waardoor het meer op de bekende Nederlandse ‘Hondekop’ leek. Een paar jaar later maakte NS-collega Jan de Haan (1917-1975) een nieuw affiche dat wat betreft letters, kleuren en lijnen voortbouwde op Rodrigo, maar het TEE-treinstel veel nauwkeuriger weergaf.

Hoewel Utrecht de ‘geboorteplaats’ was van de Trans Europ Express, moest de stad nog tot 1965 wachten tot er een TEE-trein stopte: de ‘Rheingold’ naar Bazel en Genève. Deze bestond uit losse rijtuigen met een elektrische locomotief – ook op de andere trajecten koos men daar uiteindelijk voor. De Nederlands-Zwitserse dieseltreinstellen werden daarom in 1974 aan Canada verkocht. Toen ze daar werden afgeschaft hebben liefhebbers ze deels teruggehaald naar Europa. De resten staan tegenwoordig in slechte staat bij Amsterdam CS, goed zichtbaar vanuit de trein uit Utrecht. Het Trans Europ Express-netwerk werd in de jaren negentig ontmanteld, onder andere vanwege het groeiende vliegverkeer. Wel is de TEE een belangrijke inspiratiebron geweest voor hogesnelheidstreinen als de TGV, Thalys en ICE.