Universiteitsbibliotheek Binnenstad: een koninklijk boekenpaleis | De Utrechtse Internet Courant Universiteitsbibliotheek Binnenstad: een koninklijk boekenpaleis | De Utrechtse Internet Courant

Universiteitsbibliotheek Binnenstad: een koninklijk boekenpaleis

Universiteitsbibliotheek Binnenstad: een koninklijk boekenpaleis
Voormalig paleis Wittevrouwenstraat (Arjan den Boer)
Een van de gebouwen die zaterdag 10 september meedoen met Open Monumentendag is het koninklijk paleis van Utrecht. Nog te weinig Utrechters weten van het bestaan hiervan. De UB Binnenstad aan de Drift/Wittevrouwenstraat was in 1808 het paleis van Lodewijk Napoleon, de broer van de Franse keizer en de eerste koning van Nederland. Hij liet grachtenpanden samentrekken en daarachter een ‘grande galerie’ bouwen met balzaal en kapel. Het paleis was maar kort in gebruik en werd toen Universiteitsbibliotheek. Het complex is in 2012 prachtig gerenoveerd.

Een van de gebouwen die zaterdag 10 september meedoen met Open Monumentendag is het koninklijk paleis van Utrecht. Nog te weinig Utrechters weten van het bestaan hiervan. De UB Binnenstad aan de Drift/Wittevrouwenstraat was in 1808 het paleis van Lodewijk Napoleon, de broer van de Franse keizer en de eerste koning van Nederland. Hij liet grachtenpanden samentrekken en daarachter een ‘grande galerie’ bouwen met balzaal en kapel. Het paleis was maar kort in gebruik en werd toen Universiteitsbibliotheek. Het complex is in 2012 prachtig gerenoveerd.

Niet Willem I, maar Lodewijk Napoleon Bonaparte was de eerste koning van Nederland. Door zijn broer, de Franse keizer Napoleon, aangesteld als een soort stroman, zette hij zich oprecht in voor de belangen van het Koninkrijk Holland. Vanwege reumatische klachten besloot Lodewijk Napoleon zijn residentie te verplaatsen van Den Haag naar Utrecht. Daar liet hij de panden op de hoek van de Drift en Wittevrouwenstraat aankopen en verbouwen. Het project werd — onder toezicht van de Franse architect Jean Thomas Thibault — uitgevoerd door Johan David Zocher, wiens zoon Jan David later het Zocherpark zou ontwerpen.

De panden Drift 31, 29 en 27 (Arjan den Boer)
De panden Drift 31, 29 en 27 (Arjan den Boer)

In 1807 begonnen 200 werklieden met een spoedverbouwing en in 1809 kwam ook het nieuwe gedeelte af. Lodewijk Napoleon had toen echter al het voormalige stadhuis van Amsterdam als zijn hoofdverblijf gekozen, het Paleis op de Dam. Utrecht diende nog slechts als pied-à-terre. Dit leverde de koning een spilziek imago op. Toch deed hij veel goeds: hij zette zich in voor wetenschap en cultuur, armenzorg en moderne wetgeving en toonde medeleven bij rampen. In 1810 werd Lodewijk Napoleon door zijn boer afgezet, feitelijk omdat hij te goed was voor de Hollanders. Dit najaar organiseert Museum Oud-Amelisweerd een tentoonstelling over het ‘tragisch koningschap’ van Lodewijk Napoleon. Ook Amelisweerd was door hem aangekocht, als buitenverblijf.

19e-eeuwse prent van de paleisbouw (Prentenmagazijn voor de Jeugd)
19e-eeuwse prent van de paleisbouw (Prentenmagazijn voor de Jeugd)

Kabinet des Konings

De eerste fase van het paleis bestond uit het onderling verbinden van de 18e-eeuwse grachtenpanden Drift 27 t/m 31. De achterzijde werd uitgebouwd en er verrees een lage dienstvleugel om de hoek aan de Wittevrouwenstraat. De hoofdingang van het paleis kwam niet aan de Drift, maar feitelijk aan de achterzijde, bereikbaar via een groot hek aan de Wittevrouwenstraat. Later kwam daar de huidige poort.

Dienstvleugel en paleishek vòòr 1834 (L.E. Bosch/HUA)
Dienstvleugel en paleishek vòòr 1834 (L.E. Bosch/HUA)

De privévertrekken, zoals de slaapkamers van koning Lodewijk Napoleon en koningin Hortense, kwamen rond de nog altijd aanwezige kleine binnenplaats van Drift 29. Hieraan grensde ook de koninklijke eetzaal, toevallig tegenwoordig het zelfbedieningsrestaurant van de universiteitsbibliotheek, en het Kabinet des Konings, ook nu weer een vergaderruimte. Een 18e-eeuwse trap elders uit het pand werd in 1807 herplaatst bij de patio en kreeg toen enkele nieuwe balusters.

Patio Drift 29 met 18e-eeuwse trap (Arjan den Boer)
Patio Drift 29 met 18e-eeuwse trap (Arjan den Boer)

Volgens de Utrechtse apotheker Hendrick Keetell, die het paleis in 1807 bezocht en daarover in z’n dagboek schreef, werd bij de inrichting “niets te fraai, niets te kostbaar gehouden, als van behangsels, schoorstenen enz. om tot volmaking van het paleis te dienen.” De meubilering was volgens hem “om het maar met één woord uit te drukken koningklijk. Lit d’anges, tapijten, gordijnen, spiegels, tafels, stoelen, ja alles was nieuw, ten uitersten prachtig en na de nieuwste smaak.” Die nieuwste smaak was de Franse Empire-stijl. Uit andere bronnen weten we dat de kamers van Lodewijk groen papierbehangsel hadden en die van Hortense goudgeel.

Slaapkamer Lodewijk Napoleon, Paleis op de Dam (Google Streetview)
Slaapkamer Lodewijk Napoleon, Paleis op de Dam (Google Streetview)

Er resten nauwelijks details uit de paleisperiode. Om een indruk van het interieur te krijgen moeten we naar het Paleis op de Dam, in dezelfde tijd voor Lodewijk Napoleon ingericht. De ruimtes zijn er groter, maar qua meubilering deed het Utrechtse paleis er niet voor onder. Sterker nog: de koning liet het slaapkamerameublement van Hortense — die er toch nooit was — uit Utrecht overbrengen naar Amsterdam voor zijn eigen slaapkamer. Het bijzondere bed en bateau dat ooit aan de Drift stond, bevindt zich nu nog in het Koninklijk Paleis.

Balzaal en hofkapel

Omdat in de panden aan de Drift geen grote representatieve ontvangstruimtes waren bouwde Zocher in 1808 een grande galerie van 60 meter lang en 10 meter breed tussen de Drift en de (huidige) Keizerstraat. De nieuwbouw was in neoclassicistsiche stijl, net als de uitgebouwde achterkant van de Drift lichtblauw bepleisterd, naar het schijnt iets nieuws voor Nederland. Het zo ontstane L-vormige paleis lag aan de basse-cour, de grote binnenplaats toegankelijk vanuit de Wittevrouwenstraat.

Voormalige balzaal in 2016 (Arjan den Boer)
Voormalige balzaal in 2016 (Arjan den Boer)

De langgerekte nieuwe vleugel bevatte een grote en kleine salon en een balzaal met orkesttribune. De feestzaal werd verlicht door 16 hoge ramen met rondbogen. Tegenwoordig is weer goed te zien hoe ruim en licht de balzaal was. Aan het einde kwam de grande galerie uit op de hofkapel, gebouwd op de plek van de Remonstrantse kerk aan de Rietsteeg (Keizerstraat); de Remonstranten verhuisden naar de Kromme Nieuwegracht. In de hofkapel was een koninklijke loge, vanwege de reuma van de koning afgesloten met glas en verwarmd door warmwaterbuizen onder marmeren platen.

Universiteitsbibliotheek

Lodewijk Napoleon verbleef uiteindelijk enkele malen in Utrecht, in ieder geval jaarlijks met Pasen. Kort nadat zijn broer Napoleon hem afzette was die er zelf nog eens te gast, in 1814 gevolgd door tsaar Alexander I en Willem I. De nieuwe vorst hield het Utrechtse paleis echter niet aan, in tegenstelling tot dat in Amsterdam. In 1818 kwam in het lange deel de bibliotheek van de universiteit, tot dan toe in de Janskerk ondergebracht.

Bibliotheekzaal met houten bogen, 1908 (Het Utrechts Archief)
Bibliotheekzaal met houten bogen, 1908 (Het Utrechts Archief)

De grande galerie werd door houten bogen in acht vakken verdeeld, waarin gietijzeren boekengaanderijen werden aangebracht. In 1858 werd de voormalige hofkapel verbouwd tot boekenmagazijn en leeszaal. Er werden galerijen ingebouwd met houten balustraden en opengewerkte panelen tussen gietijzeren zuilen. Een groot vierkant dakraam zorgde voor prettig leeslicht. Eén boogvenster van de hofkapel bleef gehandhaafd.

De hofkapel als leeszaal, 1859 (J. Wap/Universiteitsbibliotheek)
De hofkapel als leeszaal, 1859 (J. Wap/Universiteitsbibliotheek)

In 1909 verrees op de hoek van de Wittevrouwenstraat en Keizerstraat een nieuwe leeszaal met boekenmagazijn, ontworpen door de Rijksbouwkundigen Lokhorst en Vrijman. Het werd ook de hoofdingang van de universiteitsbibliotheek, zoals te zien is aan het reliëf boven de deur op de hoek. Voordien stond op deze plek een 18e-eeuws pand dat in de paleistijd de woning van de adjudant van de koning was. De hal uit 1909 is nog grotendeels in oorspronkelijke staat. De lambrisering bestaat uit kleurrijke tegels met tulpenmotieven en de trappen van zwarte natuursteen hebben smeedijzeren leuningen. De hoge leeszaal, tegenwoordig weer als zodanig in gebruik, heeft een galerij, zuilen met rondbogen en glas-in-loodramen.

Hal met trap uit 1909 (Arjan den Boer)
Hal met trap uit 1909 (Arjan den Boer)

Archiefgebouw

De panden aan de Drift kregen na de koninklijke periode verschillende bestemmingen. Zo werd het hoekpand Hoog Militair Gerechtshof. Op Drift 27 zaten verschillende instellingen totdat het Gemeentearchief en Provinciaal Rijksarchief Utrecht zich er in 1881 vestigden. Vanwege wettelijke eisen ter voorkoming van brand werden aan weerszijden brede brandgangen gemaakt. Het pand kwam daardoor vrij te staan, op muren met toegangshekken na. In de zo ontstane binnenplaats ter rechterzijde kwam een entreeportaal.

Entree archief, 1910 en binnenstraat, 2016 (HUA/Arjan den Boer)
Entree archief, 1910 en binnenstraat, 2016 (HUA/Arjan den Boer)

Het entreegebouwtje van het archief is nog goed te herkennen in de sinds enkele jaren overdekte binnenstraat. In de vestibule werd een trap uit ongeveer 1750, afkomstig van elders in het complex, herplaatst. De trapleuning bevat bijzonder houtsnijwerk met Hercules. In 1968 verhuisde het archief vanuit het krappe en rommelige pand naar het huidige complex aan de Alexander Numankade.

Universiteitsbibliotheek Binnenstad

In de jaren 80 verkreeg de Universiteitsbibliotheek alle panden en werd het paleiscomplex weer één geheel — al viel dat in de praktijk tegen. Net zoals iemand het paleis ooit beschreef als een “allerzotse combinatie van kamers, gangen en binnenplaatsjes, die meer de indruk van een doolhof wekken”, gold dat nu voor de Letterbibliotheek, zoals het gedeelte aan de Drift ging heten.

Luchtfoto bibliotheekcomplex met paviljoen, 1982 (Het Utrechts Archief)
Luchtfoto bibliotheekcomplex met paviljoen, 1982 (Het Utrechts Archief)

Op de grote binnenplaats achter de poort aan de Wittevrouwenstraat was in 1975 een uitleenpaviljoen met nieuwe leeszalen gebouwd dat het zicht op de grande galerie ontnam. De voormalige balzaal en kapel waren inmiddels allang niet meer toegankelijk en dienden slechts als magazijnen. Alle koninklijke allure was verdwenen.

In 2009 werd besloten het complex te renoveren als bibliotheek voor Geesteswetenschappen en Rechten, de twee binnenstadsfaculteiten, terwijl voor de andere een grote nieuwe bibliotheek was verrezen op de Uithof. Grosfeld van der Velde Architecten brachten bij de renovatie de panden niet terug in oude staat, maar benadrukten wel overal het monumentale karakter.

Leeszaal voormalige hofkapel, 2016 (Arjan den Boer)
Leeszaal voormalige hofkapel, 2016 (Arjan den Boer)

De basse-cour is weer een open plein, nu met ondergrondse fietsenstalling. De grande galerie met z’n hoge ramen werd over de hele lengte opengemaakt, en is met enkele tussenvloeren en vides ruim en licht. De voormalige kapel is weer een spectaculaire leeszaal en het gedeelte uit 1909 heeft z’n eigen karakter behouden. Het ‘kruip door sluip door’-gehalte van de Driftpanden is verminderd. Om van het ongelijkvormige complex een eenheid te maken zijn overal de kleuren wit en grijs gebruikt. “De bezoekers en de boeken geven kleur aan het gebouw”, aldus architect Grosfeld. Dat is goed gelukt.

De Universiteitsbibliotheek Binnenstad is zaterdag 10 september open van 10 tot 16 uur. Zie voor andere openstellingen www.openmonumentendagutrecht.nl of de bijlage bij de DUIC-krant.

Arjan den Boer geeft zaterdag om 10:30 bij Het Utrechts Archief aan de Hamburgerstraat een presentatie over ‘Gesloten Monumenten’ met een terug- en vooruitblik op de gebouwen die hij op DUIC bespreekt.

Fotoverslag

Arjan den Boer

Arjan den Boer

Arjan den Boer is publicist over geschiedenis, design, monumenten en architectuur. Voor DUIC schrijft hij dit jaar over verdwenen villa's in Utrecht.

Profiel

7 Reacties

Reageren
  1. Marja

    Ik hoop dat dat boek van Arjan den Boer er heel snel komt. Wat een juweeltjes, die verhalen.

  2. jos stelling

    Goed hoor!!!

  3. Lambert Wolterbeek Muller

    Fijne reportage!

  4. Roland Goetgeluk

    Arjan, het is weer een prachtig verhaal. Chapeau!

  5. Kees Truijens

    Ik herinner me de balzaal als vrij bont gedecoreerd. Vond dat spannender dan de hedendaagse witte uitmonstering. Is hier een monument beschadigd? Dat gebeurt bij de UU wel vaker.
    Een probleempje is dat, althans op het web, geen foto meer is te vinden van de oude balzaal. Wellicht is die er wel in het Utrechts Archief of in de UB zelf.

  6. Arjan den Boer

    @ Kees Truijens:

    Je bedoelt waarschijnlijk de hofkapel, niet de balzaal. Die was al heel lang helemaal volgebouwd. De kapel was de laatste decennia donkerrood geschilderd, wat nu grijs en wit is. Verder is er eigenlijk niets gewijzigd, zeker geen decoraties verdwenen. Men is gelukkig voorbeeldig met het monument omgegaan.

  7. Bayerwald

    Ook deze keer weer smullen! Een heerlijke reis terug in de tijd. Dankjewel, Arjan, voor de schitterende manier waarop je ons een kijkje achter de Utrechtse gevels geeft.
    Ben het geheel eens met de hartekreet van Marja.

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).