Utrechtse Affiches: Rietveld als affiche-ontwerper | De Utrechtse Internet Courant Utrechtse Affiches: Rietveld als affiche-ontwerper | De Utrechtse Internet Courant

Utrechtse Affiches: Rietveld als affiche-ontwerper

Utrechtse Affiches: Rietveld als affiche-ontwerper
Affiche Rietveld in het Centraal Museum, 1958. Bron: ReclameArsenaal
Affiches uit het verleden vertellen meerdere verhalen. In de eerste plaats over het bedrijf, product of evenement waar reclame voor werd gemaakt. Maar ook over de ontwerper, of het nu een bekende kunstenaar was of een anonieme graficus. Daarnaast laten affiches zien welke stijlen in de mode waren. Deze keer: de affiches van Gerrit Rietveld, voor verschillende opdrachtgevers.

Affiches uit het verleden vertellen meerdere verhalen. In de eerste plaats over het bedrijf, product of evenement waar reclame voor werd gemaakt. Maar ook over de ontwerper, of het nu een bekende kunstenaar was of een anonieme graficus. Daarnaast laten affiches zien welke stijlen in de mode waren. Deze keer: de affiches van Gerrit Rietveld, voor verschillende opdrachtgevers.

Tijdens het De Stijl-jaar 2017 krijgt Gerrit Rietveld veel aandacht als meubelontwerper en architect. Minder bekend is dat hij op z’n tijd ook ontwerper was van ‘gelegenheidsgrafiek’ als uitnodigingen, ex-librissen, geboortekaartjes en omslagen van tijdschriften. Ook maakte hij affiches voor zijn eigen tentoonstellingen.

Nadat hij de lagere school had verlaten, ging de jonge Gerrit in 1900 aan de slag in de meubelwerkplaats van zijn vader aan de Poortstraat. Al snel bleken zijn interesses verder te reiken dan het ambachtelijke. Vanaf 1904 kreeg Gerrit vormgevingslessen van de architect Piet Klaarhamer. Ook volgde hij aan de avondschool van het Utrechtsch Museum van Kunstnijverheid aan de Wittevrouwenkade vakken als beeldhouwen, houtsnijden, tekenen en schilderen. Een van de docenten was de bekende edelsmid Anthonie Begeer. Hij zag Gerrits talenten en nam hem in dienst bij zijn grote edelsmederij.

Geheelonthouder
Rietveld werkte vanaf 1907 als tekenaar en modelleur van medailles, zilverwerk en andere siervoorwerpen bij Begeer. Naast zijn werk volgde hij colleges kunstgeschiedenis en werd hij lid van het Genootschap Kunstliefde. Vervolgens werkte Gerrit weer enkele jaren bij zijn vader, om in 1917 een eigen meubelwerkplaats te beginnen aan de Adriaen van Ostadelaan. Uit dat jaar stamt ook zijn eerste affiche-ontwerp, voor de ‘Vereniging van Onthouders onder Nederlandsch spoor- en tramwegpersoneel’. Rietveld was zelf ook geheelonthouder.

De letters op het affiche leken haast gebeeldhouwd als de decoraties van Amsterdamse School-gebouwen. Naast het gevleugelde wiel van de spoorwegen beeldde Rietveld een statige, haast oud-Egyptische figuur af. Soortgelijke figuren en letters gebruikte hij in het logo voor zijn eigen werkplaats, en aan de gevel van de juwelierswinkel van Begeer aan het Oudkerkhof, die Rietveld in 1919 realiseerde. Het is niet de stijl die je achteraf van Rietveld verwacht, maar toch was die strakker dan van veel tijdgenoten. Van dit eerste Rietveld-affiche is zover bekend maar één exemplaar bewaard, dat in 2009 in New York werd geveild voor maar liefst dertigduizend dollar.

‘De letters op Rietvelds eerste affiche leken haast gebeeldhouwd, zoals de decoraties van Amsterdamse School-gebouwen’

Rietveld op zijn eerste stoel, Centraal Museum, 1958. Bron: Rietveld Schröder Archief

De Stijl en De Gemeenschap
Rietveld was ondertussen aan het experimenteren geslagen met meubelontwerpen zoals de lattenleunstoel, die hij enkele jaren later van de bekende rood-blauwe kleuren voorzag. In 1919 sloot hij zich aan bij De Stijl, tijdschrift annex beweging opgericht door Theo van Doesburg. Onder diens invloed, en zeker ook van de opdrachtgeefster Truus Schröder, kwam Rietveld in 1924 tot zijn meesterwerk aan de Prins Hendriklaan.

Ook in deze periode deed Rietveld aan grafisch ontwerp. Rond 1925 maakte hij verschillende omslagen voor het Utrechtse culturele tijdschrift De Gemeenschap, waarmee hij een kantoor aan de Oudegracht deelde. In 1930 ontwierp hij een affiche voor de Utrechtsche Kunstkring ter gelegenheid van een ‘liederen- en duettenavond’. Het was een geheel typografisch affiche in zwart-wit, dat deed denken aan de ontwerpen van Theo van Doesburg en Piet Zwart.

Overzichtstentoonstelling
Stond Gerrit Rietveld voor de oorlog bekend als experimenteel, erna was hij een gevestigd architect met grote opdrachten, zoals woningbouw in Tolsteeg en de Julianahal van de Jaarbeurs. In 1958 was de eerste grote overzichtstentoonstelling van Rietvelds werk in het Centraal Museum. Daar werden onder andere de rood-blauwe stoel en zigzagstoel getoond, maar ook zijn allereerste ontwerp uit de tijd dat hij nog bij zijn vader werkte: een stoel voor het Poortgebouw van Slot Zuylen.

De tentoonstelling was ingericht door Rietveld zelf en hij ontwierp ook het vierkante tentoonstellingsaffiche in zwart, rood, geel en blauw. De kleuren refereren aan De Stijl-periode, maar de letters zijn veel minder hoekig. Rietveld paste enkele ongebruikelijk ligaturen toe: letters die aan elkaar vastzitten. Het fraaie affiche is dit jaar onder andere te zien in Slot Zuylen, waar een presentatie is over Rietvelds eerste ontwerpen, en in het Stedelijk Museum in Amsterdam. In het Centraal Museum zelf is, net als in 1958, dit voorjaar ook een tentoonstelling over Rietveld.

In 1958 ontwierp Rietveld overigens nog een affiche voor een ander Utrechts museum: ‘100 jaar oogheelkunde’ voor het Universiteitsmuseum, waarop hij het oud-Egyptische Oog van Horus afbeeldde in zwart op geel. In 1960 tot slot maakte hij een affiche voor een internationale tentoonstelling over De Stijl in Rome.

Arjan den Boer

Arjan den Boer

Arjan den Boer is publicist over geschiedenis, design, monumenten en architectuur. Voor DUIC schrijft hij dit jaar over verdwenen villa's in Utrecht.

Profiel

2 Reacties

Reageren
  1. Marcel Gieling

    Leerzame geschiedenisles Arjan. Bedankt

  2. Bayerwald

    Top, Arjan! Wat een kwaliteitscolumn!

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).