Een van de mooiste fabriekscomplexen van Utrecht stond aan de Kanaalweg ter plekke van het latere Smart Business Park. Het ultramoderne bouwwerk uit 1933 deed niet veel onder voor de Van Nellefabriek in Rotterdam. Haka was het huismerk van vele honderden coöperatieve kruidenierswinkels die later opgingen in Co-Op. Het hoofdkantoor stond in Rotterdam en Haka had meerdere fabrieken, maar de grootste productiefaciliteit was in Utrecht. Daar werden zeep en schoonmaakmiddelen gemaakt, evenals jam, suikerwerk en chocola, maar vooral bakkerijproducten zoals beschuit en koekjes.

Haka stond voor Coöperatieve Groothandelsvereniging De Handelskamer. Aanvankelijk was het de organisatie die de centrale inkoop deed voor kruideniers die aangesloten waren bij de Nederlandse Coöperatieve Bond. Dergelijke idealistische winkels waren voor én van de verbruikers (leden), waardoor de prijzen laag bleven.

In 1914 werd de Handelskamer een zelfstandige organisatie en ging men naast inkopen ook zelf produceren. Haka begon onder meer een zeepfabriek bij Moerdijk, maar toen de spoorverbinding daarheen werd opgeheven, zocht men een beter bereikbare plek. Die werd in 1927 gevonden aan het Merwedekanaal bij Utrecht, destijds nog in de gemeente Jutphaas. Twee jaar later bouwde Haka achter de zeepfabriek ook een jamfabriek, waar trouwens ook appelmoes werd gemaakt.

Nieuwe Bouwen

Haka groeide snel, juist ook in de crisisjaren. In 1932 verrees bij de Lekhaven in Rotterdam het nieuwe hoofdkantoor waarin ook de koffiebranderij, een graansilo en magazijnen waren ondergebracht (dit gebouw bestaat nog en is een rijksmonument). Architect was Hermann Friedrich Mertens (1885-1960) uit Bilthoven, die kort daarvoor het Unilever-hoofdkantoor had gebouwd in Rotterdam. In Utrecht was hij bekend van de Wilhelminakerk in de Schildersbuurt (en later van de Lubro-fabriek).

Mertens paste de kenmerken van het Nieuwe Bouwen toe met witgeschilderde betonnen muren, donker betegelde plinten en dunne stalen kozijnen. Die ramen liepen in lange horizontale stroken over de gevel of waren rond als patrijspoorten. Precies deze eigenschappen kreeg in 1933 ook de nieuwe Haka-fabriek bij Utrecht, die Mertens eveneens ontwierp. De nieuwbouw verrees links van de zeep- en jamfabriek.

Het gebouw van beton en staal rustte op 1000 palen. De hoofdvleugel met afgeronde hoeken liep evenwijdig aan het Merwedekanaal, drie lange zijvleugels sloten daar in hoeken van 45 graden op aan. Aan de linkerzijde was een vijf verdiepingen hoge ‘flat’ met dienstwoningen, contrasterend opgetrokken uit gele baksteen. In het nieuwe fabrieksgebouw kwam de centrale bakkerij voor beschuit, koek en biscuits, net als de productie van suikerwerk en chocolade, aangevuld met vermicelli en macaroni.

De machines en productiefaciliteiten waren grootschalig en uiterst modern. In 1933 werkten er 188 arbeiders, maar dat aantal groeide snel door naar 500. Het gebouw omvatte ook een grote kantine, kantoren, een laboratorium voor productcontrole en een showroom. Die laatste was door Mertens eigentijds ingericht met buismeubelen.

Tekst loopt door onder de foto

In 1939 vierde Haka het zilveren jubileum. De Tweede Wereldoorlog was een lastige periode, maar het was belangrijk dat de productie zoveel mogelijk doorging. Aan het eind van de bezettingsjaren waren er gaarkeukens in de Haka-fabriek. In mei 1945 werd de inhoud van gedropte voedselpakketten er gesorteerd. Twee jaar na de bevrijding werden ter herinnering aan de oorlogsjaren twee glas-in-loodramen gemaakt door Utrechter Dick Broos (1903-1991). Ze kwamen in de ronde vensters van het centrale trappenhuis. Op een van de ramen was bovenaan de fabriek zelf afgebeeld en onder het Haka-gebouw in Rotterdam.

Co-Op en Pally

In 1947 ging de Handelskamer op in de Centrale der Nederlandse Verbruikscoöperaties Co-Op Nederland. De meeste coöperatieve kruidenierswinkels gingen de jaren daarop simpelweg Co-Op heten. Later verschenen ook de eerste supermarkten onder die naam. Op het fabrieksgebouw aan de Kanaalweg waren de strakke letters Haka vervangen door Co-Op.

Ondertussen volgden uitbreidingen op het achterterrein. In 1960 besloeg het complex maar liefst 10 hectare. Men schreef toen: ‘Duizend machines en een kleine 600 man personeel verwerken hier rond 700 soorten grondstoffen om de ca. 380 artikelen door middel van ± 600 verschillende procédés te fabriceren. Dat zijn grote getallen. Maar de CO-OP heeft dan ook een omzet van bijna 150 miljoen gulden per jaar, waarvan ongeveer 50% produkten uit eigen bedrijven.’

In 1973 ging Co-Op failliet (op enkele winkels na). De voormalige Haka werd overgenomen door Honig / CSM. Na enkele jaren ging de Utrechtse fabriek zelfstandig verder als Pally Holland. In 1986 verhuisde deze biscuitfabriek naar de Galvanibaan in Nieuwegein, waar Pally nog altijd is gevestigd en goed draait. De voormalige Haka-gebouwen gingen tegen de vlakte; weinigen maakten zich druk om de architectonische erfenis van Mertens. In 1989 werd er de eerste paal geslagen voor de bedrijfspaviljoens van het ‘Smart Business Park’ Kanaalweg. Dit moment kan worden gezien als een markering van de omslag van industrie- naar dienstenstad.