Tijdens de Voorjaarsbeurs van 1919 op het Vredenburg demonstreerde radiopionier Hanso Idzerda een uitzending. Het geluid werd 1.200 meter verderop succesvol ontvangen. Zelfs koningin Wilhelmina kwam ernaar luisteren. Later dat jaar kreeg Idzerda toestemming voor geregelde radio-uitzendingen. Vanaf november 1919 verzorgde hij twee maal per week een ‘Soiree-Musicale’ vanuit zijn woonplaats Den Haag. Dat duurde tot 1924, toen met steun van Philips de Nederlandsche Seintoestellen Fabriek (NSF) in Hilversum de omroeptaak overnam. Ondertussen wilden steeds meer mensen een ontvanger.

Twee Utrechtse jongemannen, de ene van Duitse komaf, zagen wel brood in het nieuwe medium. In 1923 begonnen Antonius Cornelis Koot (1900-1980) en Erich Bruno Lehmann (1900-1952) met de productie van radioartikelen (onderdelen) in Koots woonhuis aan de Goedestraat. De bedrijfsnaam LEKO was afgeleid van hun achternamen Lehman en Koot. Die laatste was opgeleid als instrumentenmaker en had zich tijdens zijn militaire dienst beziggehouden met telegrafie en radiotechniek.

Kant-en-klare radiotoestellen bestonden nog niet of nauwelijks; LEKO maakte onderdelen voor zelfbouwradio’s, zoals spoelen (met koperdraad omwikkelde componenten). Wie niet zelf aan de slag wilde, kon de montage laten doen door leveranciers, niet zelden fietsenmakers. Wegens toenemende vraag verhuisde LEKO in 1926 naar een fabriekspand aan de Abstederdijk 113, waar voordien de Utrechtsche Tricotagefabriek Aviata en de Nederlandsche Gietverpakkingsfabriek gezeten hadden. Het complex strekte zich (uiteindelijk) uit tot aan de Notenbomenlaan.

Tekst loopt door onder de foto

Varadyne-radio

Ondertussen ontstond het publieke omroepbestel en werd in 1925 de VARA (Vereeniging Arbeiders Radio Amateurs) opgericht. Die omroepvereniging introduceerde na enkele jaren een bouwpakket voor leden, het Varadyne-toestel. Men moest zelf een houten kast maken en de prijs van de onderdelen bedroeg ongeveer 85 gulden, nog zonder de buislampen van Philips. Een handleiding met bouwschema’s vergemakkelijkte de montage. LEKO produceerde het spoelenstel met daarop de letters Varadyne voor deze ‘arbeidersradio’. De VARA adverteerde met: ‘Gij waant U in de studio! En… een kind kan het bouwen!’ LEKO leverde daarnaast onderdelen voor professionele radiocommunicatiesystemen.

In 1932 besloten Lehmann en Koot hun zaak om te zetten in een NV en de productie uit te breiden met onder meer fietsverlichting en stofzuigers. De crisisjaren bleken hiervoor echter geen goed moment: LEKO moest in 1934 uitstel van betaling aanvragen. Uiteindelijk zagen de Nederlandse en Duitse crediteuren af van hun vorderingen en maakte het bedrijf een doorstart. Tijdens de financiële problemen had Anton Koot LEKO verlaten; Lehmann zou enkele jaren later volledig eigenaar worden.

Vervolgens kon de fabriek profiteren van de wettelijke verplichting voor achterlicht op fietsen die in 1938 inging. De LEKO Super-rijwiellamp met 3 Watt-dynamo kon naast de schijnwerper voorop ook een achterlicht voeden. Tot de overige producten behoorden inmiddels elektrische stofzuigers, messenslijpers, strijkijzers, kookplaten en ventilatoren.

Tekst loopt door onder de foto

Van der Heem en Philips

Erich Bruno Lehmann was in 1938 genaturaliseerd tot Nederlander, maar tijdens de oorlog bleek hij de Duitsers te steunen. In zijn bedrijf waren de Winterhulp en de gelijkgeschakelde vakbond NVV actief. Ook werd de LEKO-fabriek in 1941 uitgebreid voor oorlogsproductie. Na de bevrijding kwam het bedrijf wegens collaboratie onder bewind van het Nederlandse Beheersinstituut. In 1946 verkochten de beheerders LEKO aan Van der Heem NV uit Den Haag, onder meer producent van Erres-huishoudelijke apparaten. In Utrecht ging Van der Heem elektromotoren, handboormachines, ventilatoren en parketvloerwrijvers maken en later ook verwarmingsdekens en platenspelers.

De Abstederdijk bleef niet de enige Utrechtse vestiging van Van der Heem. Vanaf 1956 produceerden 200 medewerkers stofzuigers en ventilatoren aan de Keulsekade. In 1961 begon een kleine vestiging aan de Bloemstraat (in het voormalige hervormde wijkgebouw) voor meet- en regelapparatuur en zend-ontvanginstallaties. In 1964 volgde een nieuwe fabriek aan de Zeelantlaan, speciaal voor de productie van verwarmingsdekens.

Het personeelsblad V.D.H.-tje schreef in 1965 over de Abstederdijk: ‘Karakteristiek voor deze Van der Heem vestiging is dat er achter de vrij sobere gevel van dit pand zo’n gezonde bedrijvigheid heerst en dat er op de beperkte ruimte zo’n uitgebreid machinepark ondergebracht is. Op de bovenverdieping is de administratie (onder andere Loonadministratie en Personeelszaken) voor Van der Heem Utrecht ondergebracht. Ook bevindt zich hier een bescheiden researchruimte voor experimenten met eventuele proefmodellen.’

De rondleiding vervolgde: ‘In de fabriekshal zien wij onder andere op de wikkelafdelingen verschillende buitenlandse werknemers – onder andere Spaanse dames – die behalve over vlugge, bekwame vingers, ook over een rappe tong beschikken’. Ook elders in de fabriek werd bepaald niet in stilte gewerkt: ‘In de afdeling Metaalbewerking/Gereedschapmakerij ontmoeten wij een indrukwekkend machinepark, maar ook vakmanschap en arbeidsvreugde, uitgezongen door een eigen mannenkoor.’

Van der Heem fuseerde in 1965 met Indola en werd een jaar later overgenomen door Philips. Er werkten toen 280 mensen aan de Abstederdijk en 610 op alle Utrechtse locaties samen. Nieuwbouwplannen op Lage Weide gingen door de overname niet door. In 1970 kwam er een einde aan de Philips-productie aan de Abstederdijk. De fabriekspanden werden omstreeks 1980 gesloopt om het terrein te bebouwen met de woningen van de Abstederhof.

Met dank aan Bert Poortman