Dit is een herpublicatie van de serie Verdwenen horeca in Utrecht. Krijg je geen genoeg van deze verhalen over de Utrechtse horeca? Deze artikelen en meer worden gebundeld in een boek. Mooi als cadeau, of voor op de koffietafel. Steun dit project door het boek nu te bestellen.

Febo en Smullers hebben ze nog, maar de automatiek begint uit de tijd te raken. Wie wil er nog een slappe kroket die al even ligt te sudderen? Maar toen in 1933 de eerste automatiek in Utrecht opende, zag men die als toonbeeld van moderniteit en gold de hygiëne juist als pluspunt. Er brak zelfs een soort automatieken-oorlog uit.

Heck’s Lunchroom aan de Reguliersbreestraat in Amsterdam kwam in 1931 als eerste met een automatiek, al snel gevolgd door de Arnhemse vestiging. De Utrechtse Heck’s aan de Potterstraat kende deze nieuwigheid niet. Wel was er in die straat al een tabaksautomatiek. De eerste met etenswaren opende in 1933 aan het Vredenburg 15 op de hoek met de Korte Viestraat, het tegenwoordige begin van de St-Jacobsstraat. De automatiek stond ongeveer op het huidige zebrapad tussen de Decathlon en Bijenkorf.

De zaak openende in februari 1933 ‘onder zeer groote belangstelling’ met als naam Automatiek Royal, al zou dat niet lang duren. ‘Zij bevat 25 automaten die ingebouwd zijn in keurige marmeren wanden terwijl men de vele uiteenloopende smakelijke producten achter frissche vitrines ziet liggen. In het met mooi teakhout bekleede interieur staan eenige tafeltjes, zoodat men zich ook zittend kan versterken, verkwikken en verfrisschen met broodjes en warme en koude dranken’, schreef een krant. Er kwamen nog geen bamischijven uit de muur, maar wel broodjes ‘croquet’, kalfspasteitjes, huzarensalades, Russische eieren, appelbollen en ander gebak. ‘De bereiding voldoet aan de hoogste eischen der hygiëne’, adverteerde Royal.

De automatiek was open van 8 uur ‘s morgens tot middernacht. Er waren speciale muntjes ter waarde van 12½ cent, die aangeschaft konden worden bij een ‘vriendelijke juffrouw, terwijl in het wit gekleed personeel adviseert en behulpzaam is’. Fooien waren overbodig. Om klanten te trekken was er ‘gezellige muziek’ en ontving iedere bezoek een… gratis scheermesje! Een maand na opening ging Royal ook complete maaltijden aanbieden voor 3 munten, zoals Wiener schnitzel met gebakken aardappelen en groenten. Deze gerechten zullen wel van een buffet zijn gekomen.

Banketbakkerij

Automatiek Royal werd gerund door ene H.N. Ellenberg. Hij huurde het pand van de naastgelegen banketbakkerij Keers, die er voordien z’n lunchroom had. Ellenberg pleegde echter financiële malversaties, maakte schulden en vertrok met de noorderzon toen de zaak na een half jaar failliet ging. Het bleek dat hij de automatiek had opgezet met geld van twee Duitse broers, Mahler geheten. Die probeerden nog de zaak voort te zetten. Maar bakker Frederick Jan Keers wist nu hoeveel klandizie de automatiek trok en greep zijn kans: hij liet er beslag op leggen vanwege huurachterstand. Weinig sociaal ontsloeg de bakker al het personeel en verving de neonletters Royal door Keers. Naast de deur liet hij een muurschildering maken met de tekst: ‘Vlug een lekker hapje, 12½ cent’. Keers adverteerde in de krant: ‘Onze banketbakkerij is een waarborg voor hetgeen men krijgt in de automatiek’.

Vooruitlopend op de sloop van zijn panden aan het Vredenburg, nodig voor de verbreding van de Korte Viestraat (St-Jacobsstraat), opende Keers in 1934 een nieuwe automatiek aan de Leidseweg 11 bij het station (nu Smakkelaarsveld). De oude winkel daar werd geheel gemoderniseerd door de architecten Gebr. Koster met een pui van wit metaal en glas, binnen aangevuld met marmer en blank eiken. Op de eerste verdieping kwam een — bediende — lunchroom. Het was volgens het Utrechtsch Nieuwsblad een ‘hypermoderne inrichting in architectonisch hoogst smaakvolle en aesthetische uitvoering’. Enige overeenkomst met hedendaagse fastfoodrestaurants was het afval: ‘In de hall staan twee prachtige marmeren tafels, waarin een gat om vuil in te werpen, dat naar beneden verdwijnt.’

Automatenmode

Andere Utrechtse ondernemers zagen Keers’ succes en begonnen ook met ‘automatische verkoop’. Zoals P. van Aelst, die aan de Potterstraat de ‘grootste Bonbon- en Chocolade-Automatiek in Nederland’ opende en adverteerde met: ‘Heeft U reeds onze warme Croquetten, Nierbroodjes en diverse Salades geprobeerd?’ Banketbakkerij Van Angeren, die ook lunchrooms had, begon maar liefst drie automatieken: aan de Amsterdamsestraatweg, de Koekoekstraat en de Vismarkt. De dichtregels ‘Ik heb haar gezoend in het Hanengeschrei / bij de automaat aan de Choorstraat / terwijl ze garnalencroquetjes at’ van Kees Stip gaan waarschijnlijk over de Vismarkt, daar vlakbij.

Al in 1936 deed Van Angeren de drie automatieken over aan Alphons van Gool, die ze voortzette als Golo Automatenhal. Specialiteit was de ‘kaasoester’. Na de oorlog concentreerde Van Gool zich met zijn zoon Alphons jr. op de Koekoekstraat 25 (zie bijgaande foto uit 1948) waarboven ze ook woonden, terwijl de Golo Automatiek aan de Vismarkt 25 werd heropend door A.R. Verhaar. Slager Carl de Vaal was kort voor de oorlog automatieken begonnen aan de Nobelstraat en de Amsterdamsestraatweg, nadien aangevuld met een filiaal op de hoek Kanaalstraat-Bandoengstraat. De ooit hypermoderne automatiek van Keers aan de Leidseweg werd later voortgezet door Van de Heijde en daarna Wim Kruijs. Daar zat inmiddels een heel rijtje cafetaria’s en automatieken, totdat deze ‘patatstraat avant la lettre’ in 1975 door de sloopkogel werd getroffen voor het Gildenkwartier van Hoog Catharijne.

Ken jij de verhalen achter de Utrechtse horeca uit de 20e eeuw? Arjan den Boer en Ton van den Berg maken samen een boek over de verdwenen horeca uit deze periode en hebben daarbij jouw hulp nodig! Lees hier meer en bestel alvast een boek.