Dit is een herpublicatie van de serie Verdwenen horeca in Utrecht. Krijg je geen genoeg van deze verhalen over de Utrechtse horeca? Deze artikelen en meer worden gebundeld in een boek. Mooi als cadeau, of voor op de koffietafel. Steun dit project door het boek nu te bestellen.
Febo en Smullers hebben ze nog, maar de automatiek begint uit de tijd te raken. Wie wil er nog een slappe kroket die al even ligt te sudderen? Maar toen in 1933 de eerste automatiek in Utrecht opende, zag men die als toonbeeld van moderniteit en gold de hygiëne juist als pluspunt. Er brak zelfs een soort automatieken-oorlog uit.
Heck’s Lunchroom aan de Reguliersbreestraat in Amsterdam kwam in 1931 als eerste met een automatiek, al snel gevolgd door de Arnhemse vestiging. De Utrechtse Heck’s aan de Potterstraat kende deze nieuwigheid niet. Wel was er in die straat al een tabaksautomatiek. De eerste met etenswaren opende in 1933 aan het Vredenburg 15 op de hoek met de Korte Viestraat, het tegenwoordige begin van de St-Jacobsstraat. De automatiek stond ongeveer op het huidige zebrapad tussen de Decathlon en Bijenkorf.
De zaak openende in februari 1933 ‘onder zeer groote belangstelling’ met als naam Automatiek Royal, al zou dat niet lang duren. ‘Zij bevat 25 automaten die ingebouwd zijn in keurige marmeren wanden terwijl men de vele uiteenloopende smakelijke producten achter frissche vitrines ziet liggen. In het met mooi teakhout bekleede interieur staan eenige tafeltjes, zoodat men zich ook zittend kan versterken, verkwikken en verfrisschen met broodjes en warme en koude dranken’, schreef een krant. Er kwamen nog geen bamischijven uit de muur, maar wel broodjes ‘croquet’, kalfspasteitjes, huzarensalades, Russische eieren, appelbollen en ander gebak. ‘De bereiding voldoet aan de hoogste eischen der hygiëne’, adverteerde Royal.
De automatiek was open van 8 uur ‘s morgens tot middernacht. Er waren speciale muntjes ter waarde van 12½ cent, die aangeschaft konden worden bij een ‘vriendelijke juffrouw, terwijl in het wit gekleed personeel adviseert en behulpzaam is’. Fooien waren overbodig. Om klanten te trekken was er ‘gezellige muziek’ en ontving iedere bezoek een… gratis scheermesje! Een maand na opening ging Royal ook complete maaltijden aanbieden voor 3 munten, zoals Wiener schnitzel met gebakken aardappelen en groenten. Deze gerechten zullen wel van een buffet zijn gekomen.
Banketbakkerij
Automatiek Royal werd gerund door ene H.N. Ellenberg. Hij huurde het pand van de naastgelegen banketbakkerij Keers, die er voordien z’n lunchroom had. Ellenberg pleegde echter financiële malversaties, maakte schulden en vertrok met de noorderzon toen de zaak na een half jaar failliet ging. Het bleek dat hij de automatiek had opgezet met geld van twee Duitse broers, Mahler geheten. Die probeerden nog de zaak voort te zetten. Maar bakker Frederick Jan Keers wist nu hoeveel klandizie de automatiek trok en greep zijn kans: hij liet er beslag op leggen vanwege huurachterstand. Weinig sociaal ontsloeg de bakker al het personeel en verving de neonletters Royal door Keers. Naast de deur liet hij een muurschildering maken met de tekst: ‘Vlug een lekker hapje, 12½ cent’. Keers adverteerde in de krant: ‘Onze banketbakkerij is een waarborg voor hetgeen men krijgt in de automatiek’.
Vooruitlopend op de sloop van zijn panden aan het Vredenburg, nodig voor de verbreding van de Korte Viestraat (St-Jacobsstraat), opende Keers in 1934 een nieuwe automatiek aan de Leidseweg 11 bij het station (nu Smakkelaarsveld). De oude winkel daar werd geheel gemoderniseerd door de architecten Gebr. Koster met een pui van wit metaal en glas, binnen aangevuld met marmer en blank eiken. Op de eerste verdieping kwam een — bediende — lunchroom. Het was volgens het Utrechtsch Nieuwsblad een ‘hypermoderne inrichting in architectonisch hoogst smaakvolle en aesthetische uitvoering’. Enige overeenkomst met hedendaagse fastfoodrestaurants was het afval: ‘In de hall staan twee prachtige marmeren tafels, waarin een gat om vuil in te werpen, dat naar beneden verdwijnt.’
Automatenmode
Andere Utrechtse ondernemers zagen Keers’ succes en begonnen ook met ‘automatische verkoop’. Zoals P. van Aelst, die aan de Potterstraat de ‘grootste Bonbon- en Chocolade-Automatiek in Nederland’ opende en adverteerde met: ‘Heeft U reeds onze warme Croquetten, Nierbroodjes en diverse Salades geprobeerd?’ Banketbakkerij Van Angeren, die ook lunchrooms had, begon maar liefst drie automatieken: aan de Amsterdamsestraatweg, de Koekoekstraat en de Vismarkt. De dichtregels ‘Ik heb haar gezoend in het Hanengeschrei / bij de automaat aan de Choorstraat / terwijl ze garnalencroquetjes at’ van Kees Stip gaan waarschijnlijk over de Vismarkt, daar vlakbij.
Al in 1936 deed Van Angeren de drie automatieken over aan Alphons van Gool, die ze voortzette als Golo Automatenhal. Specialiteit was de ‘kaasoester’. Na de oorlog concentreerde Van Gool zich met zijn zoon Alphons jr. op de Koekoekstraat 25 (zie bijgaande foto uit 1948) waarboven ze ook woonden, terwijl de Golo Automatiek aan de Vismarkt 25 werd heropend door A.R. Verhaar. Slager Carl de Vaal was kort voor de oorlog automatieken begonnen aan de Nobelstraat en de Amsterdamsestraatweg, nadien aangevuld met een filiaal op de hoek Kanaalstraat-Bandoengstraat. De ooit hypermoderne automatiek van Keers aan de Leidseweg werd later voortgezet door Van de Heijde en daarna Wim Kruijs. Daar zat inmiddels een heel rijtje cafetaria’s en automatieken, totdat deze ‘patatstraat avant la lettre’ in 1975 door de sloopkogel werd getroffen voor het Gildenkwartier van Hoog Catharijne.
Ken jij de verhalen achter de Utrechtse horeca uit de 20e eeuw? Arjan den Boer en Ton van den Berg maken samen een boek over de verdwenen horeca uit deze periode en hebben daarbij jouw hulp nodig! Lees hier meer en bestel alvast een boek.
22 Reacties
ReagerenLeuk artikel maar helaas met een foutje.
Het pand stond op de hoek Vredenburg / Korte Viestraat en hoefde niet te wijken voor de verbreding van het Vreeburg maar voor de aanleg van de st.Jacobstraat.
Daarmee verdwenen ook delen van de Lange Koestraat er pal achter en de Varkenmarkt.
Verderop moest ook o.a het Oranjepark plaatsmaken voor de “nieuwe weg” zoals oudere Wijk-C ers de straat nu nog noemen.
Op de plek links van de banketbakkerij kwam op de nieuwe hoek het (toen nog kleine) pand van C&A.
C&A werd in de jaren 60 vervolgens flink vergroot wat weer 3 panden aan het Vreeburg kostte en waarbij ook de Hogenbergsteeg verdween.
Geweldige foto, die bovenste.
@ echte Utrechter
Het was wel degelijk voor de verbreding van de Lange Viestraat, zoals krantenberichten uit 1935 aangeven: https://hetutrechtsarchief.nl/collectie/12499DDC82D24CFDA5058880D85232FF zie linksboven.
Het lijkt inderdaad logischer dat het om de St-Jacobsstraat was, maar die werd pas aantal jaren later aangelegd. De straatnaam Korte Viestraat is in 1940 gewijzigd in St Jacobsstraat.
Mooi stuk Arjan,dankjewel ik lees ze met plezier.
Toen was geluk nog heel gewoon ……
Sorry Arjan, wat betreft Wijk C kun je geen betere treffen wat straatpatronen, huizen etc betreft. :-)Ik ben er vele jaren mee bezig geweest in het kader van de destijds dreigende sloop van de buurt.
Het in kaart brengen van het verleden en (toenmalige) heden. Er bestaat als het goed is ook nog een flink (niet gemeentelijk) archief van maar dit verder even terzijde. 🙂
Het artikel bevestigd precies wat ik al eerder schreef.
Het gaat wel degelijk om de KORTE Viestraat en niet om de Lange. Sloop t.b.v. de aanleg van de st. Jacobstraat staat er ook bij.
Lees het nog maar even na. Een mix-up dus. Nou ja, kan gebeuren.
De aanleg van de St. Jacobstraat is een kwestie van een zeer lange adem geweest en al ruim voor de oorlog begonnen.
Al in ’34 zijn er delen van wijk C ervoor gesloopt (Hooipoort, delen Waterstraat-Oranjestraat etc.) In 1940 lag de weg er deels al tussen Nieuwe Kade en Waterstraat al was er nog geen brug richting de Oude Noord. Pas na de oorlog is de boel afgemaakt.
Tot midden jaren 50 stonden er her en der nog delen van de oude bebouwing en lagen grote stukken nog braak.
Overigens is de Korte Viestraat op dat punt verbreed en niet verlegd zoals men in de krant schrijft.
Die verlegging begon pas voorbij de Lange Koestraat. De oude straat liep oorspronkelijk over in de Rozenstraat en kwam aan de zijkant van de kerk uit.
De st.Jacobstraat maakte daar korte metten mee en trok een rechte lijn voor de Jacobikerk langs richting Pijlsweerd. Het restant van de Rozenstraat werd een dwarsstraatje…..
De panden van Keers hebben het nog tot ’39 volgehouden. Er bestaat een foto waar het hoekpand nr. 15 geheel los staat terwijl men links ervan C&A aan het opbouwen is.
Die nieuwbouw werd op de plaats van het Haagsche Koffiehuis neergezet waar ze toen al een tijdje inzaten.
Als noodwinkel hebben ze tijdelijk gezeten op de plek waar nu Hotel Smits staat. Dat lag toen ook al braak.
Dat was wél voor de verbreding van de LANGE Viestraat……
Als aanvulling:
Op de foto via de link is het voormalige Haagsche koffiehuis te zien waar de nieuwbouw van C&A kwam te staan (met uiterst links de Hogenbergsteeg.) Dan de 2 panden van Keers en de ingang van de Korte Viestr. Op de andere hoek het hoekpand van Kreymborg met torentje (tot in de jaren 80) en de rest van de Lange Viestraat.
https://hetutrechtsarchief.nl/beeldmateriaal/detail/ff515710-1253-5666-9521-8c64ebbdf65c/media/fbc5e492-072d-9be3-9440-74cf876927a9?mode=detail&view=horizontal&q=vredenburg&rows=1&page=1310&sort=order_i_datering_vroegst%20asc
Heerlijk artikel over ons mooie Utrecht!
Nog even een opmerking mijnerzijds, in het aangehaalde UN artikel wordt de naam st. Jacobstraat niet genoemd. Dat komt uit een ander artikel uit die tijd. Excuses daarvoor.
Verdere strekking van de bijdrage blijft hetzelfde
Zie hier:
https://hetutrechtsarchief.nl/beeldmateriaal/detail/99a3c49c-eb4e-5781-bd55-b4dc0eedb8c0/media/34db1c86-fdbe-c9da-522e-bbd7d764d462?mode=detail&view=horizontal&q=korte%20viestraat&rows=1&page=12
@ echte Utrechter
je hebt helemaal gelijk uiteraard, er staat Korte Viestraat en gek genoeg heb ik daar tot twee keer toe Lange Viestraat gelezen, misschien omdat er ook nog een keer alleen ‘Viestraat’ staat en omdat de Lange Viestraat in dezelfde tijd ook is verbreed. Tunnelvisie dus!
Ik pas het aan in het stuk.
Bedankt weer voor een mooi stukje Utrechtse geschiedenis, met waardevolle opmerkingen van echte Utrechter!!
@echte Utrechter
De hooipoort lag toch in de fruitbuurt?
De discussie van Arjan met echte Utrechter vond ik eerst verwarrend, tot ik Arjan’s laatste reactie las. Verder weer een heerlijke tijdreis terug naar mijn kindertijd. In dit geval (weer) letterlijk om te smullen! Dank, Arjan!
Heerlijk die oude en zeer sfeervolle verhalen van/over mijn geboortestad Utrecht!
Grote dank Arjan den Boer en ook dank ‘echte Utrechter’
Beste Arjan den Boer,
Weer met veel genoegen gelezen.
Omdat ik bezig ben met een onderzoekje:
Uit welk jaar is die advertentie van P. van Aelst chocolaterie voor zijn automatiek?
@ Arjan: geschiedenis is soms wat weerbarstig. Er is in dit gebied dan ook erg veel gebeurd/veranderd.
@Pee De échte (en gezien de zéér slechte woonomstandigheden beroemd en beruchte) Hooipoort lag in Wijk C grofweg ingeklemd tussen de Oranjestraat/Koningstraat/Waterstraat en Oranjepark ( nu st. Jacobstraat)
Via smalle poortjes en doorgangen was de Hooipoort via deze straten te bereiken.
Vele Wijk-ers werden door de sloop gedwongen te vertrekken en velen kwamen in Ondiep en omgeving terecht.
Daar werd (in naam) de “2e Hooipoort” geboren. Nooit écht bestaan dus.
Heimwee is van alle tijden zullen we maar zeggen.
Op de foto (link) zie je de Hooipoort kort voor de sloop in 1934-35 met de 3 secreten (wc) voor de hele straat. Grofweg op deze plek staat nu aan de st. Jacobstraat het pand van de Kamer van Koophandel in het gebouw Jacobsweerd.
Aan de achterzijde ligt zo ongeveer de huidige Pastoor van Nuenenstraat
https://hetutrechtsarchief.nl/beeldmateriaal/detail/1b104960-28b0-5f3d-aa66-b1bf4f56e6d4/media/cc6fef6c-2deb-2409-209f-7c98dc47efb1?mode=detail&view=horizontal&q=hooipoort&rows=1&page=5
Hier nog een plattegrondje ervan. Ter oriëntatie: Linksonder in het verlengde van de Koningstraat ligt de Willemstraat. Op het witte vlak midden-onder staat de Jacobikerk.
https://hetutrechtsarchief.nl/beeldmateriaal/detail/f17e25c9-89a4-5224-b1e3-6719625fed45/media/b7af4112-6738-b086-bce0-99dfa0966e7e?mode=detail&view=horizontal&q=hooipoort&rows=1&page=27
Hopelijk duidelijk zo?
Dan terug naar Arjan met het mooie stukje over Keers!
@ Johan Le Fèvre
Automatiek Van Aelst: 1933! Zie:
https://hetutrechtsarchief.nl/onderzoek/resultaten/kranten-mais?mivast=39&miadt=39&mizig=91&miview=ldt&milang=nl&micols=1&mizk_alle=automatiek%20bonbon
Wat zal een kaartje met het oude en nieuwe stratenpatroon toch veel toevoegen.
@echte Utrechter
Bedankt voor de uitgebreide info.
Bij déze Herman:
https://hetutrechtsarchief.nl/beeldmateriaal/detail/f06caf37-36bc-5f64-bdb2-e258b6f3b013
Wederom complimenten
Job’s Automatiek aan de Predikherenstraat mag hier eigenlijk niet ontbreken. Hij zat vlakbij de Voorstraat op de noordelijke hoek van de Peterseliesteeg, twee huizen naast Venezia.
Op internet heb er niets meer van kunnen vinden en in HUA met enige moeite twee foto’s: cat nr 102385; 72701.
Het was een jaren zestig stijl open snackhal, bekleed met gebroken stukken wit en zwart marmer en met zo’n muur met klepjes. Mijn belangrijkste herinnering eraan is dat zowel ik als mijn jongste broer er een onvervalste voedselvergiftiging hebben opgelopen. Het moet dus echt een góre tent geweest zijn, waar ze het verdomden om hun bedorven kroketten weg te kieperen. We waren allebei kneiterziek.
In mijn herinnering heette het er later Boereboom, maar daarvan kan ik helemaal nergens iets vinden, dus misschien klopt dat niet.
Ik heb foto’s van familie die wandelen in Utrecht met op de achtergrond de twee winkelpanden. Keers sigaren/banketbakker/automatiek.