Hoog Catharijne was van het begin af aan méér dan een winkelcentrum. Er waren ook cafe’s, kantoren, appartementen, een klein theater en zelfs een kapel (stiltecentrum). Minder bekend is dat er tussen 1985 en 1991 een museum over audio-apparatuur gevestigd was in het Gildenkwartier.

Door het inspreken van een tekst op een wasrol opende de staatssecretaris van economische zaken, Piet van Zeil, op 26 september 1985 het Fonografisch Museum aan het Gildenkwartier 43. Deze winkelruimte — in recente jaren zat hier Euroland — was omgebouwd tot museum door de etalages dicht te timmeren en binnen grote vitrines te maken met een nostalgische vormgeving. De locatie in Hoog Catharijne lag, enigszins toepasselijk, vlak bij de traverse naar muziekcentrum Vredenburg. Het museum toonde ‘de historie en ontwikkeling van de fonografie van wasrol tot Compact Disc’. Behalve vitrines vol fonografen, grammofoons en bandrecorders was er ook een nagebouwde opnamestudio uit de tijd van Edison. Alle getoonde apparaten waren werkend te zien en te horen.

Kostelijke schat

Het Fonografisch Museum was in 1982 begonnen in Amsterdam, gebaseerd op de verzameling van beheerder-conservator Harry Belle. Hij was radiotechnicus en samensteller van het AVRO-programma Toppers van Toen. Belle was op 17-jarige leeftijd begonnen met verzamelen van alles wat met muziekreproductie te maken had, eerst via krantenadvertenties, uit vuilnisbakken (!), bij handelaren en van opkopers, maar later ook op internationale veilingen van Christies en Sotheby’s. In dertig jaar tijd verzamelde hij zo’n 250 apparaten en talloze toebehoren. Volgens een later museumgidsje mocht de Belle-collectie ‘zonder overdrijving de mooiste en meest complete van Europa worden genoemd’.

Samen met twee invloedrijke audioliefhebbers, directeur G.P. Willemsen van Buma/Stemra en Leo Boudewijns van de NVPI (de overkoepelende instelling van de platenindustrie), richtte Belle de Stichting Fonografisch Museum op, met steun van genoemde organisaties. Na enkele jaren van ‘kwijnend bestaan als aanhangsel van de Amsterdamse antiekmarkt De Looier‘ volgde in 1985 de verhuizing naar Utrecht. ‘Vooral dankzij de inzet van verschillende personen en bestuurders in de Gemeente Utrecht en het Beheerskantoor Hoog Catharijne werd een nieuwe en ruimere behuizing gevonden. Hoog Catharijne is hiermee het enige winkelcentrum in Nederland met een museum’, aldus een landelijke krant.

Een Amsterdams dagblad schreef: ‘Spijtig dat Amsterdam dit paradepaardje niet heeft kunnen vasthouden, want wie het nieuwe Utrechtse museum binnenstapt raakt binnen enkele minuten onder de indruk van de kostelijke schat die hier ligt opgeslagen. Voor Hoog Catharijne een welkome verbreding van het assortiment, voor de gemeente Utrecht een haast logische uitbreiding op museumgebied.’ Met dat laatste doelde men op de aanwezigheid van een ander ‘geluidsmuseum’, namelijk Museum Speelklok.

Museumcombinatie

De vaste opstelling liet de ontwikkeling van de geluidsdrager zien vanaf de uitvinding van de fonograaf door Thomas Edison in 1877 en de grammofoon door Emile Berliner in 1887. De fonograaf was zowel een opname- als afspeelapparaat en had een wasrol als medium met maar een paar minuten opnameduur. De grammofoon was slechts een afspeelapparaat en gebruikte platte platen die een veel langere speelduur kenden. Harry Belle had niet alleen vele platenspelers en koffergrammofoons verzameld, maar ook een enorme collectie doosjes met grammofoonnaalden.

Natuurlijk stond in het museum ook een beeldje van het hondje Nipper met de hoorn van een fonograaf, luisterend naar de stem van zijn overleden baasje. De bekende afbeelding met de titel His master’s voice van Francis Barraud diende als beeldmerk van platenmaatschappijen als Berliner Gramophone en EMI. Er was in de collectie ook aandacht voor magnetische geluidsopnames op staaldraad (draadrecorders) en tape (bandrecorders). De begintijd van de televisie was vertegenwoordigd met de rond 1930 ontwikkelde Nipkowschijf. Om bij de actualiteit aan te sluiten had het museum ook stereotorens en zelfs de in 1983 geïntroduceerde cd-speler.

Het Fonografisch Museum in Hoog Catharijne was geen lang leven beschoren: het sloot halverwege 1991 de deuren. Ondanks de drukte in het winkelcentrum kwamen er te weinig bezoekers en de verwachting dat het een aantrekkelijke locatie zou vormen voor platen- en productpresentaties kwam niet uit. In 1993 heropende het Fonografisch Museum in een ruim gebouw aan de Oude Amersfoortseweg in Hilversum dat het deelde met het Omroepmuseum. De opening van deze inhoudelijk logische museumcombinatie werd verricht door de minister van cultuur, Hedy d’Ancona. In 2006 gingen de beide musea op in het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid op het Media Park Hilversum. In het nieuwe Beeld en Geluid is nog maar beperkt aandacht voor de fonografische collectie.