De lang geplande bouw van appartementen op het Smakkelaarsveld, deels bovenop de tramtunnel, gaat eindelijk beginnen. Aanleiding om deze serie over verdwenen villa’s af te sluiten met een huis dat hier ooit stond. Villa Soerakarta is zo vergeten dat er zelfs geen afbeelding van bekend is, alleen contouren op plattegronden. Het huis had zijn ontstaan te danken aan de aanleg van de spoorlijn rond 1845, terwijl het in 1904 gesloopt moest worden vanwege de bouw van het Buurtstation.

Het driehoekige gebied tussen de Leidschevaart (eerste stuk van de Leidse Rijn) en de Vleutensche Wetering stond in vroeger eeuwen bekend als ‘buyten de Catharynepoort, agter St Jobsgasthuys’. Aan het begin van de Vleutenseweg (nu Leidseveer) stond namelijk een oudemannenhuis. Behalve uit het Leidseveer zelf, waar trekschuiten vertrokken, bestond Buiten Catharijne vooral uit boomgaarden en blekerijen waar textiel werd gewassen en gebleekt op groene velden. Dit veranderde deels met de aanleg van de Rhijnspoorweg van Amsterdam naar Utrecht in 1843. De bleekvelden werden doorsneden, de twee vaarten overbrugd en de Leidseweg en Vleutenseweg voorzien van spoorwegovergangen. Het station van Utrecht kwam iets verderop aan de overkant van de Leidschevaart.

Spoorwegdirecteur

In 1845 werd de ingenieur Nicolaas van der Lee (1808-1878) directeur van de Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij. Hij liet een huis bouwen op het restgebied dat na de spoorwegaanleg overbleef van de doorsneden bleekvelden van Cornelis van Werkhoven. Die grond was immers in handen gekomen van de spoorwegmaatschappij. Waarom Van der Lee zijn villa vernoemde naar Soerakarta op Java is onbekend; hij en zijn echtgenote Neeltje Everina van Ingen hadden geen (nauwe) familiebanden met Nederlands-Indië.

De rechthoekige villa kreeg een driezijdige erker met uitzicht op de spoorlijn, die vlak langs het huis liep maar nog niet erg druk was. De ingang was aan de andere kant aan een voorpleintje, waarvandaan een toegangsweg naar de Vleutenseweg voerde. De grote tuin reikte tot aan de Leidschevaart. Het echtpaar Van der Lee bewoonde villa Soerakarta met hun twee kinderen Willem en Cornelia en met de dienstbodes Gerberta en Neeltje.

Het hoofdkantoor van de Rhijnspoorweg-Maatschappij was destijds in het station van Utrecht. Van der Lee zal niet dagelijks zijn omgelopen naar zijn werk, maar gewoon vanuit zijn tuin via de (eenvoudige) spoorbrug over de Leidschevaart zijn gegaan. Hij ontwierp in deze jaren de zijtak van de Rhijnspoorweg van Utrecht naar Rotterdam, die in 1855 in gebruik kon worden genomen. Er ontstond echter een arbeidsconflict: ‘Zijne wijze van optreden viel niet in den smaak van de commissarissen van genoemde maatschappij, zoodat ongenoegen tusschen hen en hem niet uitbleef’. Van der Lee werd toen arrondissements-ingenieur in Groningen. Daar had hij kennelijk een pied-à-terre, want het gezin bleef op Soerakarta wonen. Pas in 1859, toen Van der Lee provinciaal hoofdingenieur van Overijssel was geworden, vetrok de familie naar Zwolle.

Soerakarta kreeg vervolgens verschillende bewoners. Spoorwegmannen, zoals de technisch beambte Hessels en de rijksopziener op de spoorwegdienst Eltjes, maar ook een weduwe, een gepensioneerd luitenant-kolonel en een oud-leraar wiskunde. De villa werd kennelijk kamersgewijs of in appartementen verhuurd. Ook was er een bedrijf gevestigd. F.J. Koolen, ‘marbrier en steenhouwerij, magazijn van schoorsteenmantels’, vermeldde in zijn advertenties nadrukkelijk ‘Villa Soerakarta, Vleutensche weg, bij den Rhijnspoor’.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Machinefabriek en Buurtstation

Rond 1880 was kunsthandelaar Ferdinand Johannes van Ramele eigenaar en bewoner van Soerakarta. In dat jaar verhuisde hij naar Hoogt 4, misschien een betere plek voor een kunsthandel. Soerakarta werd gekocht door de broers Louis en Frans Smulders, die uit de ijzergieterij van hun oudere broer Augustinus traden en een eigen machinefabriek begonnen. In de voormalige tuin aan de Leidschevaart verrezen een gieterij en een draaierij-smederij; de villa werd hun woonhuis annex kantoor. In de loop der jaren werd het huis uitgebouwd en kreeg daardoor een L-vorm. De broers gingen in 1890 uiteen: Louis Smulders begon machinefabriek Jaffa, een stuk verderop aan de Vleutenseweg. Maar er bleef een link: ‘De fabriek wordt telephonisch verbonden met het hoofdbureau, evenzoo het woonhuis, genaamd Soeracarta’. Frans Smulders zette het bedrijf op de oude plek voort, totdat hij in 1902 naar de Croeselaan verhuisde. Naast ruimtegebrek was de reden: de geplande bouw van het Buurtstation.

De Nederlandsche Centraal-Spoorweg-Maatschappij had in 1898 de ‘buurtspoorlijn’ van Utrecht naar Baarn geopend en in 1901 die naar Zeist. Aanvankelijk maakten ze medegebruik van het centraal station (het oude Rhijnspoorstation), maar daar was ruimtegebrek. Daarom werd vlakbij een eigen kopstation gebouwd, aan de overzijde van de Leidschevaart. Een loopbrug verbond de beide stations. Het Buurtstation had een perron in taartpuntvorm met aan weerszijden kopsporen. Voor de aanleg moest villa Soerakarta wijken. Het voorplein, beplant met bomen, bleef nog bewaard.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Eind jaren dertig verdween het Buurtstation weer: de Leidseveertunnel werd aangelegd en de buurtsporen werden doorgetrokken naar het centraal station. In de jaren zeventig volgde sloop van de oude panden aan de Leidseweg en het Leidseveer voor het Gildenkwartier van Hoog Catharijne en het kantoorcomplex Smakkelaarsburcht. Daartussen kwam een soort park met de naam Smakkelaarsveld. De volgende fase begint nu: volbouwen van het Smakkelaarsveld, ook al spreekt de marketing van ‘groene oase’. Op de bouwschuttingen staan onzinteksten als ‘waar het gras je voeten kietelt’ een ‘als je goed luistert hoor je de stilte’. Die passen meer bij de beginjaren van Soerakarta, toen er nog weinig treinen reden en de villa omringd was door boomgaarden en grasvelden.

Dit is de laatste aflevering van Verdwenen villa’s in Utrecht. In 2025 schrijft Arjan den Boer over verdwenen schoolgebouwen in Utrecht.