Hoewel men minder opkeek van een kunstenares dan van een architecte, waren rond 1960 de meeste monumentale kunstenaars man. De paar vrouwen die kunst maakten aan Utrechtse gebouwen raakten vergeten, en soms werd hun werk aan mannen toegeschreven. Dat geldt voor de eerder besproken betonreliëfs van Romualda van Stolk, maar ook voor mozaïeken van Antoinette Gispen.

Antoinette Gispen werd in 1921 in Rotterdam geboren als dochter van Willem Hendrik Gispen, de bekende ontwerper van buisstoelen en lampen. ‘Ook van moederszijde was de familie aesthetisch om zo te zeggen erfelijk belast en telde tal van schilderende lieden. Welnu, van jongsaf heeft Antoinette getekend, en het was heel natuurlijk dat zij de Haagse academie volgde’, zo beschreef een krant haar jeugd. Met haar vader had Antoinette een gecompliceerde verhouding omdat hij het gezin met drie kinderen achterliet voor een jongere vrouw.

Na het afronden van de Academie van beeldende kunsten in Den Haag in 1945 vestigde Antoinette zich in Utrecht, waar ze eerder op het gymnasium had gezeten. Ze werd werkend lid van het Genootschap Kunstliefde. Een Utrechtse krant schreef in 1947 over haar: ‘Zij schildert en tekent, beweegt zich op het gebied van de linoleumsnede en voelt zich zeer aangetrokken tot de grafiek in het algemeen, de kunst van de letter in het bijzonder. Zij exposeerde onlangs geestige caricaturale koppen met de schaar geknipt, en kwam voor het eerst naar voren op de Jubileumtentoonstelling van Kunstliefde in het Centraal Museum, waar een voorliefde voor het portret wel duidelijk sprak.’

Monumentale mozaïeken

Na een korte periode aan de Académie Ranson in Parijs ging Gispen zich ook bezighouden met monumentale kunst aan gebouwen. In 1957 maakte ze een mozaïek van een Grieks kruis in de net gerestaureerde Geertekerk. Deze opdracht kwam van de voorzitter van het Provinciaal Utrechts Genootschap (PUG), de dichter en criticus Jan Engelman, met wie zij een goede band had.

In 1956 werd de eerste steen gelegd voor de Centrale Lage Weide van de PEGUS (Provinciaal en Gemeentelijk Utrechts Stroomleveringsbedrijf) aan de Atoomweg. Het grote gebouw met hoge schoorsteen verrees op het nieuwe bedrijventerrein, door het kanaal gescheiden van de Centrale Merwedekanaal uit 1925. De Arnhemse architect George Hamerpagt ontwierp een moderne constructie van staal en beton met een traditionele bakstenen aankleding.

Het dienstgebouw aan het voorplein bood ruimte aan kantoren, werkplaatsen, de kantine en kleedkamers. Hamerpagt maakte in het midden een naar voren springende entree met betonnen zuilen, een luifel en hoge ramen. De ruime hal met ‘hangende’ trappen wordt gedomineerd door een groot mozaïek van Antoinette Gispen. Het werd bij de opening in 1959 aangeboden door de gemeente en de provincie, de aandeelhouders van PEGUS. Er werd ook een gedenkboekje uitgereikt met voorop een afbeelding van het mozaïek.

Gestolde zonne-energie

Het kunstwerk toont silhouetfiguren met het stads- en provinciewapen en de letters PEGUS in zwart-wit met rode accenten. De hand-in-hand afgebeelde figuren steken elk een arm omhoog met een ster — het lijkt wel sterretjes-siervuurwerk — als symbool voor energie. De zwarte mozaïekstukjes, deels in de vorm van de provincie Utrecht, verwijzen ongetwijfeld naar de steenkool waarmee de centrale werd gestookt. De grote zon bovenaan is ook toepasselijk, want steenkool is feitelijk gestolde zonne-energie. De hoge ramen op het zuiden zorgen ervoor dat het mozaïek regelmatig in het zonlicht baadt, en dat het kunstwerk al van buiten zichtbaar is.

Hoewel ze ook wandschilderingen en glasappliqués maakte, was het mozaïek Antoinettes favoriete medium voor kunst aan gebouwen. Ze was daarin niet de enige: in Utrecht gold hetzelfde voor Luigi de Lerma en Jan Boon (aan wie het PEGUS-mozaïek later ten onrechte is toegeschreven). Antoinette Gispen maakte ook glasmozaïeken in de conversatiezaal van het Wilhelmina Kinderziekenhuis en in verschillende Utrechtse scholen, zoals de Hervormde Lukasschool en Atheneum De Munnik. Zij leerde de mozaïekkunst niet op de kunstacademie, vertelde ze later, maar van haar Italiaanse schoorsteenvegers die ook terrazzo-werkers bleken te zijn. Om zich verder in deze eeuwenoude kunstvorm te verdiepen verbleef ze in 1961 enkele maanden in Ravenna. Dit werd mogelijk gemaakt door de B.J. Kerkhof-prijs van Kunstliefde.

De kunstenares woonde later in Amsterdam, en vanaf 1975 in Rotterdam, maar hield altijd contact met Utrecht. In 1987 maakte ze opnieuw werk voor de Geertekerk: een mozaïek-vaas met de legende van Sinte Geerte. Enkele jaren later ontwierp ze twee wandtapijten voor de Gerardus Majellakerk. Ze bleef lid van Kunstliefde, waar ze in 2010 nog exposeerde, en kalligrafeerde daar tot op hoge leeftijd de namen op het bord met prijswinnaars, een taak die ze van de schilder Joop Moesman had overgenomen. Antoinette Gispen overleed in 2015 op 93-jarige leeftijd.