Het Bijbels Museum is tegenwoordig aan de Amsterdamse Herengracht gevestigd, maar de wortels liggen in Utrecht. De protestantse theologiestudent Leendert Schouten begon hier met een model van de bijbelse Tabernakel, en toen hij later predikant was fungeerde zijn woning aan de Nieuwegracht als privémuseum.

Aangezet door afbeeldingen uit de kinderbijbel was Leendert als kind al bezig met een model van de Ark des Verbonds. Rond 1850 nam hij als jonge student het initiatief voor een schaalmodel van de Tabernakel, het draagbare heiligdom van het volk Israël op hun reis door de woestijn. Hij baseerde zich op de gedetailleerde beschrijvingen uit het bijbelboek Exodus. Schouten spaarde kosten noch moeite: hij liet geitenhaar uit Syrië komen voor de dekkleden en zand uit de Sinaïwoestijn voor de voorhof. Zijn hele leven zou hij blijven werken aan de vervolmaking van de maquette.

De Tabernakel was voor Leendert Schouten niet alleen historisch interessant, maar vooral van religieus belang. Het schaalmodel diende als hulpmiddel bij zijn preken, die gebaseerd waren op de letterlijke waarheid van de bijbel. Bij een bezichtiging — al in zijn studententijd ontving hij tweewekelijks bezoekers — moest men dan ook altijd een stichtelijk woord op de koop toe nemen.

Museum aan huis

Schouten werd na zijn theologiestudie hervormd predikant in onder andere Veenendaal, Apeldoorn, Harderwijk en Rotterdam. De Tabernakel reisde mee van pastorie naar pastorie. Daarnaast ging de dominee objecten verzamelen uit het Land van de Bijbel, zoals planten, opgezette dieren en archeologische vondsten. Hij kocht deze op veilingen of kreeg ze toegestuurd uit Palestina. Uit de collectie van de Nederlandse consul in Alexandrië verwierf hij Egyptische voorwerpen zoals shabti-beeldjes en een kattenmummie.

Vanaf 1879 was Schouten predikant in Utrecht. Hij betrok met zijn gezin Nieuwegracht 36 (de latere Christelijke HBS), een huis met een zandstenen gevel en een neobarok interieur. Eén van de ruime kamers en suite op de begane grond ging als museum aan huis dienen. De voorwerpen uit Egypte stonden in een vitrine, de muren hingen vol prenten en in het midden stond het Tabernakel-model. Tot de ‘topstukken’ behoorde ook een Egyptische mummie van een jonge vrouw.

In 1879 bestelde Schouten een grote maquette van de Tempelberg (Haram al-Sharif). Het model arriveerde in vier kisten uit Palestina. De maker was Conrad Schick, een Duitse architect en zendeling die in Jeruzalem woonde. Als een van de weinige christenen had hij toegang tot alle krochten van de Tempelberg en deed daar veel archeologisch onderzoek. Het schaalmodel was dan ook zeer nauwkeurig. De beroemde Rotskoepel op de Tempelberg — een belangrijk islamitisch heiligdom — zou overigens pas in de tweede helft van de 20e eeuw met goud worden bekleed, zowel in het echt als op de maquette!

Koninklijk bezoek

Schouten ging in 1895 met emeritaat (domineespensioen). Hij verhuisde met zijn museumstukken naar de Lange Nieuwstraat 52. In de loop der jaren hebben enkele tienduizenden geïnteresseerden Schoutens privémuseum bezocht, waaronder groepen van zondagsscholen en jongelingsverenigingen. De aantrekkingskracht die miniatuurmodellen hebben op jong en oud werd in het Bijbels Museum gecombineerd met een religieuze boodschap. In 1904 kreeg Schouten hoog bezoek van koningin-moeder Emma. Het verhaal wil dat een eerder bezoek van koning Willem III niet was doorgegaan omdat deze geen behoefte had aan een preek van Schouten, die daar echter niet van wilde afzien.

In 1905 overleed Leendert Schouten op 77-jarige leeftijd. Zijn collectie werd opgeslagen en na allerlei omzwervingen kon in 1925 het Bijbels Museum worden geopend aan de Stadhouderskade in Amsterdam. In 1975 verhuisde dit museum naar het 17e-eeuwse Cromhouthuis aan de Herengracht. Het richt zich ondertussen allang niet meer op stichtelijke preken, maar fungeert als ontmoetingsplaats van bijbel, kunst en cultuur.

In 2017 verloor het Bijbels Museum z’n subsidie en vervolgens viel het besluit om de eigen collectie af te stoten. In de toekomst worden er alleen nog tijdelijke tentoonstellingen gehouden. Wel zal de verzameling-Schouten als uniek cultureel erfgoed bijeen blijven. Deze vormt namelijk een van de weinige tastbare getuigen van de protestante geloofsbeleving, waar verder geen beelden of relikwieën aan te pas kwamen. Conservator Hermine Pool doet momenteel een promotie-onderzoek naar naar de cultuurhistorische en maatschappelijke waarde van de 19e-eeuwse collectie van Leendert Schouten. Het afstotingsproces is nog gaande, maar wellicht kunnen Schoutens Tabernakel, Tempelberg en andere stukken terugkeren naar de Utrechtse Nieuwegracht, om onderdak te vinden bij Museum Catharijneconvent.