Utrecht krijgt in januari een nieuwe burgemeester. Lokale en nationale media hebben de afgelopen maanden druk gespeculeerd over de vraag wie er azen op de functie van Aleid Wolfsen (PvdA). Vier van de in totaal 26 sollicitanten, onder wie Henk Westbroek, hebben zich bekend gemaakt; de rest houdt zijn aanmelding tot nu toe geheim. Waarom zijn de sollicitatie- en selectieprocedures voor deze publieke functie eigenlijk niet openbaar?

De benoeming van burgemeesters is volgens de grondwet een taak van de Kroon, oftewel de regering. “In de grondwet staat dat een groot deel van de benoemingsprocedure in het geheim moet plaatsvinden,” zegt Ad Smits, raadsgriffier in de gemeente Utrecht. Sollicitaties voor het burgemeesterschap worden behandeld door een vertrouwenscommissie, die geen informatie over sollicitanten openbaar mag maken. Om die reden stelde het Openbaar Ministerie een jaar geleden een onderzoek in naar inmiddels oud-wethouder Jos van Rey (Roermond, VVD). Hij zou als adviseur van de vertrouwenscommissie informatie over de burgemeestersbenoeming hebben gelekt.

“Wil je weg dan ben je praktisch al weg”

De geheimhouding is volgens griffier Smits belangrijk omdat sollicitaties soms gevoelig liggen. Dat zou bijvoorbeeld het geval zijn als zittende burgemeesters solliciteren voor een burgervadersfunctie in andere steden. “Dat wordt ze niet in dank afgenomen,” zegt Smits. “Wil je weg, dan ben je praktisch al weg.” Dr. Linze Schaap, universitair hoofddocent Juridische Bestuurswetenschap aan de Tilburg University, is het met Smits eens. “Als aanmeldingsprocedures openbaar zijn, kunnen sollicitanten hun macht en invloed bij hun huidige baan kwijtraken.” Dat is een zwak argument, vinden de Utrechtse Jonge Democraten, de jongerentak van D66 die pleit voor een transparantere selectieprocedure. “Transparantie moet inherent zijn aan het solliciteren voor een publieke functie,” zegt woordvoerster Margo Kosters. “Het proces is ondemocratisch. Kandidaten solliciteren bij de koning, in plaats van bij de burgers van wie ze burgemeester willen worden.”

Burgemeestersbenoemingen zijn volgens Juridisch Bestuurswetenschapper Schaap tegenwoordig transparanter dan vroeger. “Eind jaren ’60 van de vorige eeuw kreeg de gemeenteraad alleen maar te horen wie de burgemeester werd,” zegt Schaap. “Nu kunnen raadsleden de kandidaten leren kennen en adviseren ze de regering. Sinds het bestaan van de huidige procedure heeft de regering dit advies altijd opgevolgd. Daarnaast kunnen gemeenten een profielschets opstellen met kwaliteiten die de burgemeester moet hebben. In sommige gemeenten, waaronder Utrecht, mogen inwoners die profielschets meebepalen.”

Leden van de vertrouwenscommissie mogen dus geen uitspraken doen over sollicitanten voor het burgemeesterschap. De kandidaten zelf mogen daarentegen wel bekend maken dat ze zich hebben aangemeld. Juridisch Bestuurswetenschapper Schaap denkt dat het alleen voor ‘outsiders’ voordelig is om publiekelijk te zeggen dat ze zich hebben aangemeld. “Vertrouwenscommissies kiezen vaak iemand die al eerder burgemeester is geweest. Mensen die voor de eerste keer voor het burgemeesterschap solliciteren, worden wellicht meer serieus genomen als ze openlijk voor hun aanmelding uitkomen,” zegt Schaap. “De procedure vindt echter in het geheim plaats en het is verstandig als kandidaten zich daaraan houden. Als iemand niet handelt in lijn met zulke regels, hoe geschikt is hij of zij dan voor het burgemeesterschap?”

Margo Kosters van de Jonge Democraten in Utrecht reageert verbaasd. “Dat iemand zich aan de procedures van de achterkamertjes houdt, maakt diegene niet tot een goede burgemeester,” zegt de woordvoerster. “Wij vinden dat er een referendum moet komen. Burgers dienen dan echt te kunnen kiezen; niet zoals bij de laatste volksstemming in 2007, toen ze de keuze hadden tussen twee PvdA-politici en de opkomst 9 procent was. Inwoners zullen dan eerder geneigd zijn te stemmen en hun band met de gekozen burgervader zal sterker zijn.”

Door Marieke ten Katen en Leon van Wijk