Precies 100 jaar geleden werd het gebouw van De Wilg aan de Mecklenburglaan, activiteitencentrum voor mensen met een beperking of achterstand, als school ontworpen door gemeente-architect Loeb in de stijl van Berlage. Bijzondere onderdelen zijn de toren, het trappenhuis en de gymzaal. Eerst heette de lagere school informeel de Mecklenburgschool, later officieel de Koningin Wilhelminaschool. Afgelopen jaar is het pand grondig gerenoveerd. Door de ‘nieuwe’ kleur van de kozijnen heeft het weer een frisse uitstraling gekregen.

In 1916 kocht de gemeente Utrecht een driehoekig kavel ten zuiden van het Wilhelminapark, begrensd door de Mecklenburglaan, Van Ostadelaan, Nicolaasweg en het riviertje de Minstroom. Daar moest een Openbare Lagere School verrijzen voor de snelgroeiende wijk met gegoede gezinnen rond het Wilhelminapark. Een kleine twee jaar kregen de kinderen les in een houten hulpschool op het terrein, maar in september 1918 werd er een prachtig nieuw schoolgebouw geopend.

De school heeft een L-vormige plattegrond met in de hoek een toren (met uurwerk en wijzerplaten) ter markering van de entree. Links daarvan ligt de gymnastiekzaal, en in de rechtervleugel zijn de klaslokalen, verdeeld over twee verdiepingen. Opvallend is dat de gevels rond het schoolplein vrij gesloten zijn met kleine ramen, terwijl de vensters aan de kant van de Minstroom en Nicolaasweg veel groter en hoger zijn.

Berlagiaanse stijl

Met de recente aandacht voor de Amsterdamse School zou je geneigd zijn het gebouw aan de Mecklenburglaan ook tot deze bouwstijl te rekenen. Bij nadere beschouwing klopt dat niet helemaal: de stijl is iets traditioneler en minder expressief. Het zou ook erg vroeg zijn geweest, want het pand werd in 1917 ontworpen terwijl de Amsterdamse School in 1916 ontstond. Het duurde nog tot ongeveer 1919 voordat de nieuwe bouwtrant in Utrecht arriveerde, met de Incassobank als een van de vroegste voorbeelden.

De Mecklenburgschool lijkt meer op de gebouwen van H.P. Berlage, de architect waar de Amsterdamse School weliswaar op voortbouwde, maar zich ook nadrukkelijk tegen afzette. De Berlagiaanse stijl is te herkennen aan de bakstenen gevels en vooral aan de toren, die doet denken aan het bekende Jachtslot Sint-Hubertus op de Hoge Veluwe. Het schoolgebouw was echter niet van de hand van Berlage, maar van een navolger die zich in scholen specialiseerde.

Gemeente-architect

De ontwerper was Frits Loeb (1888-1919), sinds 1916 de gemeente-architect van Utrecht. Hij zou deze functie maar kort bekleden, want in 1919 — een jaar na opening van de school — overleed hij aan de Spaanse griep. Loeb kwam uit een liberaal-joods gezin in Den Haag; z’n vader was meubelhandelaar. Zijn gelijknamige neef, Frits Loeb (1889-1959), was overigens de oprichter van UMS Pastoe. Tijdens zijn bouwkunde-studie in Delft richtte Loeb de Nederlandse Zionistische Studenten Organisatie (NZSO) op. Hij raakte bevriend met jaargenoot Dirk Roosenburg, met wie hij later samenwerkte aan ontwerpen voor een confectiefabriek, een woonhuis, een Jaarbeurs-stand en een Kindervolkshuis (een soort buurthuis, niet uitgevoerd).

Loeb raakte in Utrecht sterk geïnteresseerd in schoolgebouwen en onderwijsvernieuwing. Samen met Dr. E. Bonebakker, chef van de afdeling onderwijs van de gemeente Utrecht, maakte hij het boek Het Kleuterstehuis. Handleiding bij het bouwen van bewaar-scholen. Zij baseerden zich op de Engelse openluchtschool-beweging en de Duitse onderwijsvernieuwer Friedrich Fröbel. Kleuters moesten kunnen werken en spelen in ‘open’ lokalen met schuifwanden en openslaande deuren naar een veranda, zodat de klas goed kun luchten en de kinderen bij mooi weer geheel of half naar buiten konden. Voor het boek maakte Loeb drie ideaalontwerpen, maar hij bracht zijn ideeën ook in de praktijk bij de Openbare Fröbelschool aan de Vosmaerstraat, rijkelijk voorzien van veranda’s.

Bij zijn lagere scholen — bijvoorbeeld ook aan de Opzoomerstraat — paste Loeb eveneens moderne pedagogische inzichten toe. Geen wonder dat de nieuwe Mecklenburgschool beschreven werd als “een kinderhemel op aarde”. Dezelfde krant schreef verder: “Een schoolgebouw met een artistiek en tevens chic uiterlijk, met ruime, goed-verlichte, fraai beschilderde lokalen; een school met bloemetjes voor de ramen; met een entree als van een oud ridderslot en een heel heel hooge toren als dagelijksche aanmaning voor dat deel der Utrechtsche jeugd om toch vooral niet te vergeten, het hoofd hóóg te dragen en het neusje in de lucht te steken.” En dan vergat de schrijver nog de mooie gymzaal te vermelden, en de schooltuintjes voor de leerlingen, eveneens een heel nieuw concept. (De tuintjes moesten na enkele jaren al wijken voor een onderwijzerswoning.)

Leuk interieur

De hoofdingang onderaan de toren leidt naar een hal met een zonnig trappenhuis. Boven de houten trap met gedraaide leuning zit een groot glas-in-loodraam met kleine geabstraheerde bloemen. Het raam laat opvallend veel licht door — zeker na de recente restauratie — en aan de buitengevel, langs de Minstroom, is de trap als het ware zichtbaar gemaakt doordat de drie vensters trapsgewijs verspringen.

In de gangen naar de lokalen vallen de geglazuurde bakstenen (of zijn het tegels?) met afgeronde hoeken op, crèmekleurig met horizontale donkerblauwe banden. Deze zijn nog grotendeels aanwezig, net als enkele originele fonteintjes op kinderhoogte. Aan de ene kant van de gang waren nissen met kapstokken en WC’s; aan de andere kant, zichtbaar door tussenramen, de lokalen. Deze worden tegenwoordig gebruikt voor activiteiten zoals boetseren en koken, of als kantoor. Er is weinig origineels meer te zien, behalve de nissen voor de (pot)kachels en de hoge vensterbanken. De ramen zitten hoog zodat de leerlingen niet afgeleid werden door de buitenwereld.

De Mecklenburgschool was een van de eerste schoolgebouwen die door decoraties zoals muurschilderingen ‘leuk’ gemaakt werden voor kinderen. Hoewel ook de klaslokalen oorspronkelijk beschilderd waren, was de gymzaal het mooist gedecoreerd, en daarvan bleef een deel bewaard. Helaas zijn de schilderingen van geabstraheerde bloemen(kransen) bovenaan de muren en op de deuren verdwenen, al zijn er bij de recente restauratie resten teruggevonden. Als er in de toekomst budget voor is worden ze mogelijk gereconstrueerd.

Nog wel aanwezig zijn de beschilderde houten paardenhoofden (volgens sommigen ezelskoppen) die uit de zijbalken steken. De balken rusten op draagstenen waarin de tekens van de dierenriem gebeiteld zijn. Ooit zaten er onder deze stenen nog kleine muurschilderingen met hetzelfde thema. In de gymzaal, die tegenwoordig gebruikt wordt voor sport, yoga, voorstellingen en feesten, is ook het oorspronkelijke houten klimrek nog aanwezig. Buiten is de kopgevel van de gymzaal ook gedecoreerd: met een natuurstenen gevelreliëf met — alweer — bloemmotieven, oorspronkelijk waarschijnlijk met fontein.

Mecklenburgschoolkwestie

Een jaar na de opening kampte de school al met ruimtegebrek. “In een zich snel uitbreidende woningwijk van gegoede families had de gemeente een school gebouwd: mooi, chic, modern, duur, héél duur, maar véél te klein.” Er waren leerlingen voor acht klassen, maar slechts zes lokalen. De gemeente besloot twee klassen onder te brengen bij een oude school aan de Abstederdijk, 300 meter verderop maar heel anders: “vieux style en tiers état, in een buurt van werkmanswoningen en toegankelijk alleen langs wegen van modderige en slijkerige ongeleidelijkheid.” De ouders protesteerden hevig, onder het mom van kinderleed door gescheiden broertjes/zusjes/vriendjes, of om de ongezonde lucht in de oude school, of omdat hun kind volgens doktersverklaring geen 300 meter kon lopen. In werkelijkheid ging het om het standsverschil.

“De school-idylle der bewoners van het Wilhelminapark is wreed verstoord… Utrecht in last, de betrokken moeders in actieve nervositeit, de vaders in nerveuze actie.” Er volgden ingezonden stukken, protesten, petities en debatten. De ouders suggereerden het tekenlokaal te verbouwen tot twee leslokalen; hoewel burgemeester en wethouders daar welwillend tegenover stonden, weigerde de gemeenteraad. Boze ouders hielden hun kinderen vervolgens thuis: een ‘staking’. Zij begonnen de Utrechtsche School Vereniging. De ‘Mecklenburgschoolkwestie’ haalde vanwege de pikante sociale component de landelijke pers; bovenstaande citaten — ook die over de kinderhemel — zijn uit de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 1919. Een groter schoolgebouw met minder luxe was volgens deze krant beter geweest dan “een architectonisch kleinood, dat velen thans met gevoelens van teleurstelling en afgunst beschouwen.”

Wilhelminaschool en Wilg

Begin jaren dertig kreeg de Openbare Lagere School aan de Mecklenburglaan een echte naam: de Koningin Wilhelminaschool. Die school zat nog tot ongeveer 1986 in het gebouw. In dat jaar vestigde zich De Wilg er, een activiteitencentrum voor mensen met een verstandelijke of psychische beperking of (leer)achterstand. Deze vrijwilligersorganisatie begon ooit als een soort naschoolse opvang in een buurthuis aan de Wilgstraat (niet meer bestaand straatje bij de Amsterdamsestraatweg), vandaar de naam. Individuele begeleiding wordt inmiddels op professionele basis verzorgd door De Wilg, Abrona en WIJ 3.0. Per week doen ongeveer 400 mensen mee aan de activiteiten aan de Mecklenburglaan of op buitenlocaties.

Het gebouw, inmiddels een rijksmonument en nog altijd eigendom van de gemeente, is in 2017 gerestaureerd. Hieraan heeft de provincie Utrecht een financiële bijdrage geleverd uit het Fonds Erfgoedparels. Het pannendak is gerenoveerd en het voegwerk bijgewerkt. De kozijnen zijn vervangen en in een authentieke kleur geel geschilderd — waardoor het gebouw veel vrolijker oogt — en voorzien van monumentenglas. Binnen is onder meer het sanitair, de verlichting en de klimaatbeheersing vernieuwd. In de toren is het oorspronkelijke uurwerk van de klok gereviseerd en zijn de wijzerplaten (die niet meer origineel waren) vervangen.

Na 100 jaar staat de voormalige Mecklenburg-/Wilhelminaschool er mooi bij. Van ‘teleurstelling en afgunst’ is gelukkig geen sprake meer. Het gebouw heeft een nuttige maatschappelijke functie, niet alleen voor de doelgroep van De Wilg maar ook voor mensen uit de buurt, die bijvoorbeeld gebruik maken van de ruilbibliotheek. Er zijn ook leuke toekomstplannen: bij de gymzaal moet een kas komen met theeschenkerij en kruidenpluktuin. Zo zullen buurtbewoners en voorbijgangers nog meer bij De Wilg betrokken worden.