Het is de meest ambitieuze tentoonstelling ooit in de 180-jarige geschiedenis van het Centraal Museum in Utrecht: Utrecht, Caravaggio en Europa. De expositie bevat ruim zestig bruiklenen, waarvan 46 nog nooit in Nederland te zien zijn geweest, met als klap op de vuurpijl ‘De graflegging van Christus’ van de meester Caravaggio zelf uit het Vaticaan. De tentoonstelling is te zien vanaf 16 december in het Centraal Museum.

“Het gonst in de stad”, vertelt zakelijk directeur Marco Grob van het Centraal Museum in Utrecht geamuseerd. Het zijn drukke dagen in het museum, waar de zaal waar alle schilderijen komen te hangen inmiddels op slot is. De koeriers van de onbetaalbare kunstschatten uit de hele wereld houden de schilderijen nog even goed in de gaten totdat ze aan de muur hangen.

De stukken komen uit museale en privécollecties in Europa en de VS, waaronder de Vaticaanse musea, het Louvre in Parijs, de Galleria degli Uffizi in Florence, The National Gallery of Art in Londen en The National Gallery of Art in Washington. Van Caravaggio is naast zijn graflegging ook zijn ‘Mediterende Hieronymus’ uit het klooster van Montserrat te zien en ‘De medusa’ uit een Italiaanse privé-collectie. Ook dit schilderij was nog niet eerder in Nederland. “Ik denk dat dit het meest ambitieuze tentoonstelling is in de geschiedenis van het Centraal Museum. Of nee, ik denk het niet alleen: ik weet het zeker”, zegt Grob stellig.

‘De verschillen tussen de Europese navolgers van Caravaggio. Dát wilden we laten zien’

Grob is duidelijk opgetogen over de aanstaande tentoonstelling. Trots vertelt hij welke weg het museum heeft moeten afleggen om tot deze expositie te komen. “Het idee om een tentoonstelling te gaan maken over Utrechtse caravaggisten stamt uit 2012 en kwam uit de koker van onze conservator Liesbeth Helmus. Zij vond het tijd om de Utrechtse meesters opnieuw onder de aandacht te brengen na succesvolle tentoonstellingen van Jan van Scorel in 2009,Abraham Bloemaert in 2011 en Joachim Wtewael in 2015. We hadden daarna de smaak te pakken.”

Een tentoonstelling over drie Utrechtse meesters en caravaggisten Dirck van Baburen, Hendrick ter Brugghen en Gerard van Honthorst was de inzet. De Utrechtse kunstenaars trokken begin 17e eeuw naar Rome en raakten geïnspireerd door de vernieuwende kunst van Caravaggio. Bij terugkeer vormden zij op hun beurt een inspiratiebron voor Hollandse meesters als Frans Hals, Vermeer en Rembrandt.

Contacten en doorzetten

Voor de tentoonstelling over Joachim Wtewael werkte het museum samen met de National Gallery of Art in Washington en The Museum of Fine Arts in Houston. Geen kleine jongens in de museumwereld, maar er werd groter gedacht. De wens was namelijk om ‘De graflegging’, Caravaggio’s topstuk van bijna drie bij twee meter, naar Utrecht te halen. Dat plan leek onhaalbaar. Het is een van de belangrijkste werken uit de collectie van de Vaticaanse musea en wordt daarom zelden uitgeleend. Het is zelfs nooit eerder in de Noord-Europese landen tentoongesteld. Toch zette conservator Liesbeth Helmus van het Centraal Museum door. Door middel van onderzoek moest er een verhaal voor de expositie komen. Daarnaast waren contacten belangrijk en moest ‘de gunfactor’ aanwezig zijn. Ten slotte was er een brief van kardinaal Eijk nodig en dan nog: het was maar de vraag of het Vaticaan het stuk wilde uitlenen. Grob: “Het hangt echt prominent in de zaal in het Vaticaan Museum. De kardinaal zei: ‘ik wil de brief wel schrijven, maar het zal vast niet lukken, want het wordt vrijwel nooit uitgeleend’. Gelukkig hebben we in Helmus echt een volhouder.”

Tijdens een conferentie in Parijs, georganiseerd door Helmus, werd kennisgemaakt met de conservator van de Bayerischen Staatsgemäldesammlungen in München en ontstond het idee voor samenwerking. Grob: “Voor het realiseren van een tentoonstelling van deze omvang is een internationale partner zeer belangrijk.”

Onderzoek en reizen

Het onderzoek dat aan deze tentoonstelling voorafging was omvangrijk. Dat onderzoek is nodig om het verhaal met de juiste bruiklenen te kunnen vertellen. Grob pakt zijn laptop erbij. “Kijk”, begint hij, terwijl er drie schilderijen op zijn scherm verschijnen, “dit is een Franse Caravaggist die de graflegging van Jezus schilderde, dit is Caravaggio’s graflegging zelf en hier hebben we de Nederlandse vertoning van Dirck van Baburen. Hetzelfde onderwerp, maar eleganter in het Frans, dramatischer door de Italiaan en realistischer in het Nederlands. Dit is precies waar de tentoonstelling om draait. Dezelfde thema’s, dezelfde inspiratiebronnen, maar in uitwerking totaal verschillend. De verschillen tussen de Europese navolgers van Caravaggio. Dát wilden we laten zien.”

Er werd een zware Nederlandse en Duitse delegatie gevormd met onder meer de ambassadeurs uit beide landen. Grob: “Uiteindelijk moet je ernaartoe. Inmiddels was er een andere directeur in het Vaticaan – wat ons ten goede kwam – en kregen we de kans om ons verhaal te doen. We hadden juist dat ene topstuk nodig om het verhaal te kunnen vertellen.” Grob staat ineens op en loopt naar de kast in zijn kamer. Hij pakt een fotolijstje met daarin een envelop afkomstig uit het Vaticaan. “Hier zat de brief in! We wisten eigenlijk wel dat het was gelukt na de reis naar Rome, maar toen de brief binnenkwam wisten we na alle onzekerheid en spanning zeker: het is gelukt. Dat was wel heel gaaf.”

De jaren aan voorbereiding hadden intussen al vele andere topstukken uit Europa en de VS opgeleverd. Anderhalf jaar lang reisde Helmus over de wereld om langs allerlei musea te gaan. Er lag een objectenlijst met tientallen wensen. “Het is geen tentoonstelling over Caravaggio”, haast Grob zich te zeggen. “Veel aandacht gaat nu natuurlijk uit naar dat ene schilderij, maar het gaat over de Utrechtse meesters die naar Rome gingen en beïnvloed werden door zijn werk. Als je hen navolgers van Caravaggio noemt doe je ze eigenlijk ontzettend tekort. Daarnaast heb je schilders met heel verschillende culturele achtergronden die tot deze stroming behoren. Juist daarin zit de finesse van deze tentoonstelling.”

Transport

“Als je denkt dat het zomaar eens zou kunnen lukken moet de financiering nog rondkomen. Dan ga je alle fondsen aanschrijven en wordt het opnieuw spannend. Deze tentoonstelling is zo’n beetje drie keer zo groot als normaal voor ons”, zegt Grob. “Er is ook wel eens een werk afgevallen omdat er eisen werden gesteld waaraan wij niet konden voldoen en dan zoek je weer naar iets anders, maar de realisatie van deze tentoonstelling komt heel dicht in de buurt van de gewenste.” Dat is volgens Grob gelukt dankzij veel bijdragen, maar ook omdat het Centraal Museum de laatste jaren succesvol is en daardoor meer geld kon vrijmaken uit haar eigen budget. “Hierdoor hoefden we weinig concessies te doen en konden de transporten worden voorbereid.”

‘De meeste werken komen met het vliegtuig, maar met het topstuk uit het Vaticaan gaat het anders. Vanuit Italië komen ze met een politie-escorte’

Grob lacht als hij vertelt over de komst van de stukken naar Utrecht. “De meeste werken komen met het vliegtuig. Daar zijn dan vaak koeriers bij. Die houden alles in de gaten, want je moet er niet aan denken dat ze na afloop zeggen dat er een beschadiging op zit die er eerst niet was.  Maar met verschillende andere werken, waaronder ook het topstuk uit het Vaticaan gaat het anders. Vanuit Italië komen ze met een politie-escorte. Een vrachtwagen met daarin de werken, een volgauto met koeriers en politie die erachteraan rijdt. Dat heb ik eigenlijk ook nog nooit gezien. De koeriers blijven tot de opstelling gereed is en komen terug als de tentoonstelling voorbij is.”

Dat het Centraal Museum een tentoonstelling neerzet met internationale allure is geen toeval. Jaar in jaar uit worden records gebroken in bezoekersaantallen, met een succesvolle expositie over Jan Taminiau als laatste wapenfeit. “We opereren nu echt op een ander niveau dan pakweg tien jaar geleden. Grappig genoeg passen alle echt succesvolle projecten bij onze eigen identiteit. Allemaal onderwerpen die niet ver van het Centraal Museum af staan, zoals Pyke Koch of Taminiau en we gaan op dezelfde voet verder.” Er komen tentoonstellingen aan over Kanaleneiland en Hoog Catharijne en in 2020 staat er weer een grote publiekstrekker op het programma over surrealisme, maar de tentoonstelling van de komende weken zal niet snel worden geëvenaard. “Gelukkig hebben we jaren geleden ambitie getoond, zodat nu iedereen kan genieten van de Utrechtse caravaggisten in een internationale context. Ik ben er nu al trots op.”

Caravaggisme in Europa

Jonge schilders uit heel Europa trokken rond 1600 naar Rome, waar Caravaggio (1571-1610) voor een revolutie in de schilderkunst zorgde: een nieuw realisme en ongekend sterke licht-donkercontrasten. De Utrechtse schilders Dirck van Baburen, Hendrick ter Brugghen en Gerard van Honthorst zagen het met eigen ogen en raakten onmiskenbaar geïnspireerd. Tussen 1600-1630 bezochten duizenden kunstenaars uit heel Europa de stad. Caravaggio schilderde ‘De graflegging van Christus’ rond 1600 voor de familiekapel van Girolamo Vittrice in de Chiesa Nuova in Rome. Het majestueuze schilderij werd door tijdgenoten beschouwd als Caravaggio’s allerbeste werk. Het werk is vanaf 16 december gedurende slechts vier weken te bewonderen. De gehele tentoonstelling is van 16 december tot en met 24 maart geopend voor het publiek. Koning Willem-Alexander opent de tentoonstelling op zaterdag 15 december.