Bruut, bruter, brutalisme; de bruutste gebouwen van Utrecht op de kaart Bruut, bruter, brutalisme; de bruutste gebouwen van Utrecht op de kaart

Bruut, bruter, brutalisme; de bruutste gebouwen van Utrecht op de kaart

Bruut, bruter, brutalisme; de bruutste gebouwen van Utrecht op de kaart
De Sterrentoren, Leuvenplein. Foto's: Robert Oosterbroek & Bas van Setten
Uitgesproken, rauw en massief. De gebouwen in het nieuwe boek BRUUT zijn het allemaal. En ze hebben nog een ding gemeen: beton. Dit standaardwerk over de architecturale stijl brutalisme toont honderd bouwwerken in Nederland. Het is een eerste inventarisatie van een stroming die aan populariteit wint. Internet en sociale media spelen daarbij een belangrijke rol. Foto’s van brutalistische gebouwen worden massaal gedeeld want ze blijken ‘Instagrammable’, zo is te lezen in het boek. BRUUT is onder meer gemaakt door Arjan den Boer, publicist bij DUIC en Utrechter Martijn Haan. We spraken hen over beton, het Oostblok en typisch Utrechtse voorbeelden van brutalisme.

Uitgesproken, rauw en massief. De gebouwen in het nieuwe boek BRUUT zijn het allemaal. En ze hebben nog een ding gemeen: beton. Dit standaardwerk over de architecturale stijl brutalisme toont honderd bouwwerken in Nederland. Het is een eerste inventarisatie van een stroming die aan populariteit wint. Internet en sociale media spelen daarbij een belangrijke rol. Foto’s van brutalistische gebouwen worden massaal gedeeld want ze blijken ‘Instagrammable’, zo is te lezen in het boek. BRUUT is onder meer gemaakt door Arjan den Boer, publicist bij DUIC en Utrechter Martijn Haan. We spraken hen over beton, het Oostblok en typisch Utrechtse voorbeelden van brutalisme.

Eerst even de definitie van brutalisme. De stroming wordt gekenmerkt door het gebruik van rauwe, ruwe materialen, zoals beton, en de nadruk op de zichtbaarheid van de structuur en de functionaliteit van het gebouw. De term ‘brutalisme’ is afgeleid van het Franse woord ‘béton brut’, wat ‘ruw beton’ betekent. Toch is er geen sluitende definitie van brutalisme. Zo zijn er regelmatig lange discussies te lezen op de Faceboekgroep The Brutalism Appreciation Society, met bijna 200.000 leden, of iets een brutalistisch gebouw is. “De definitie van brutalisme is dus niet in beton gegoten, maar vatbaar voor interpretatie”, aldus de auteurs van BRUUT.

De voorliefde voor brutalisme werd bij Arjan den Boer concreter toen hij ineens voor De Vierpoot stond op het terrein van het University College Utrecht. “Ik was voor DUIC op zoek naar gebouwen en liep er letterlijk tegenaan. Ineens zag ik daar een soort betonnen ruimteschip tussen de oude gebouwen van de voormalige Kromhoutkazerne. Ik vond het niet per se heel mooi, maar het was opvallend, gek en indrukwekkend. Het is een paar jaar geleden nog schoongemaakt, maar daarvoor was het helemaal bruin uitgeslagen en kreeg je er echt een Koude Oorlog-gevoel bij.”

Tekst loopt door onder afbeelding

De Vierpoot, Maupertuusplein

Het belangrijkste criterium voor de honderd gebouwen is het gebruik van beton. “Liefst zo ruw mogelijk, liefst ongeverfd en onbewerkt, liefst in het werk gegoten, maar prefabbetonnen panelen en betonsteen tellen ook mee”, aldus de auteurs in het boek. Een ander criterium is de periode. In het boek zijn alleen bouwwerken te vinden gebouwd vanaf de jaren vijftig tot en met de jaren tachtig – een periode die ruwweg samenvalt met de Koude Oorlog.  De Vierpoot is gebouwd in 1985 en daarmee een van de ‘jongste’ gebouwen uit het boek.

Opvallend is ook dat de term brutalisme in Nederland zelden voorkwam toen al deze bouwwerken gebouwd werden. “In krantenarchieven hebben we de term tien keer gevonden in publicaties van voor het jaar 2000. Internationaal werd het wel al meer gebruikt, maar in Nederland dus niet of nauwelijks. Zoals vaak bij kunststromingen wordt het etiket er pas later opgeplakt. De meeste architecten gebruikten de term ook niet. Zo sprak ik architect Bertus Mulder (een van de weinige nog levende architecten die in boek voorkomt, red.) en hij liet weten niets met brutalisme te hebben. Toch staat hij juist in het boek.”

Tekst loopt door onder afbeelding

Studentencomplex Tuindorp-West, Van Lieflandlaan

Utrecht

In het boek staan honderd gebouwen, uit heel het land. Acht bouwwerken uit Utrecht hebben de selectie gehaald. De eerder genoemde Vierpoot, een apotheek aan de Roelantdreef in Overvecht, het Dingemanshuis aan de Huizingalaan, de Sterrentoren aan het Leuvenplein, het Androclusgebouw aan de Yalelaan, het Hugo Kruytgebouw aan de Padualaan, Studentencomplex Tuindorp-West aan de Van Lieflandlaan en het voormalige kantoor van Regionaal Ziekenfonds Midden Nederland aan de Vliegend Hertlaan. Volgens de auteurs is de Sterrentoren – die Den Boer ook al eens uitvoerig beschreef voor DUIC – het beste voorbeeld van brutalisme in Utrecht. Haan: “In dat gebouw zijn allemaal verschillende betontechnieken gebruikt. Zo zie je in het beton ook allemaal verschillende structuren terugkomen. Het is een kunstwerk op zich.”

Tekst loopt door onder afbeelding

Androclusgebouw, Yalelaan

Er worden ook twee bouwwerken uit Utrecht in het boek aangehaald die als brutalistisch bestempeld hadden kunnen worden, maar die door later aangebrachte wijzigingen ‘verminkt’ zijn. Een daarvan is de Katreinetoren bij station Utrecht Centraal. Dit pand uit 1974 was een betonnen kolos maar werd tegen de eeuwwisseling ingepakt in glas. Den Boer: “Het idee was nog wel dat men door het glas het ‘originele’ gebouw kon zien, maar daar is niks van terechtgekomen.” Het andere verminkte gebouw is het voormalige MTS aan de Brandenburchdreef, dat tegenwoordig een schoolgebouw is van het ROC. “Het gebouw staat er nog, maar is verminkt doordat het beschilderd is in verschillende kleuren en er grote fotoprints aan hangen. Ik denk dat ze het gebouw wat wilden opleuken, maar dat is gigantisch mislukt.”

Tekst loopt door onder afbeelding

Voormalig kantoor van Regionaal Ziekenfonds Midden Nederland, Vliegend Hertlaan

Populair

Dan toch nog even terugkomend op dat Koude Oorlog-gevoel. Daar kan auteur Martijn Haan goed over meepraten. Hij is gefascineerd door landen van het voormalige Oostblok en de voormalige Sovjet-Unie en schrijft daar onder meer over op zijn eigen website Oostblog.info. Hij is geboeid door socialist landscapes. “In het Oostblok vertellen de architectuur en ruimtelijke ordening ook de geschiedenis van de regio.” Toen corona de wereld trof kon Haan niet meer naar het buitenland reizen, dus begon hij in Nederland op pad te gaan. “En dan langs bouwwerken die in de volksmond vaak Oostblokgebouwen worden genoemd. Vooral als brutalistische gebouwen minder goed onderhouden zijn – wat we toch associëren met het Oostblok – krijgen ze dat label opgeplakt. ”

Tekst loopt door onder afbeelding

Hugo Kruytgebouw, Padualaan

Hoewel sommige mensen wellicht niet vrolijk worden van ‘Oostblokgebouwen’ neemt brutalisme sterk in populariteit toe. Den Boer: “Net als retro kleding en retro meubels blijken brutalistische gebouwen het ook goed te doen op sociale media als Instagram. Ze wijken af, zijn opvallend door de bijzondere vormen en het ruwe betongebruik. Jongere mensen hebben wellicht ook niet de afkeur voor dit soort gebouwen opgebouwd die vroeger wel bestond, uit de tijd dat het allemaal verloederde en slecht onderhouden werd. Het roept nu juist een bepaalde nostalgie op.” Haan vertelt verder: “In populaire cultuur wordt de term brutalisme ook veel meer gebruikt. Je ziet het nu ook terug in andere design-toepassingen, zoals brutalistische webdesign maar ook terug in televisieseries zoals recent in Arcadia. Ik ben al heel lang lid van de Facebookgroep The Brutalism Appreciation Society en de afgelopen twee jaar zijn er 40.000 mensen bijgekomen. Het is echt aan het groeien.”

BRUUT | Atlas van het brutalisme in Nederland is gemaakt door Arjan den Boer, Martijn Haan, Bart van Hoek, Martjan Kuit en Teun Meurs

28 Reacties

Reageren
  1. Mitchell

    Niemand van de normale bevolking behalve architecten vindt Brutalisme mooi en fijn om in, en rond te leven. Het straalt niks anders uit dan onderdrukking en depressie. Het Nederlandse weer is al grijs en grauw genoeg, onze gebouwen zouden juist kleur en details moeten bevatten. Details waar je graag naar zou willen kijken en geïnspireerd van raakt. Schoonheid is subjectief, maar lelijkheid en troosteloosheid is snel te herkennen.

    Gelukkig denken er steeds meer mensen én architecten zo. Kijk maar naar de New Traditional Architecture stromingen die ontstaan in veel landen in de wereld door o.a. Michael Diamant. Gelukkig doen we hier in Nederland ook al veel mee, maar nog lang niet genoeg. Het wordt hoog tijd dat onze woon-, werk- en leefomgeving eindelijk weer mooi wordt en prettig om te in zijn. De voordelen spreken bijna voor zichzelf.

  2. Bill

    Mooi artikel! Boek nog niet aangeschaft, maar dat gaat gebeuren.
    Is het geen idee om het gebouw aan de Brandenburchdreef, wellicht met behulp van het ROC, weer in oude stijl te herstellen om het vervolgens tot gemeentelijk monument te bombarderen? Overvecht verdient zijn monumenten.

  3. jankanerwatvan

    aha Mitchell, smaken verschillen zegt men dan. ik heb jarenlang en met veel plezier in het tuindorp-west complex gewoond. buiten het praktische aspect (oa de indeling van een huis in een flat en een galerij om op te leven) bekroop me ieder keer wanneer de flats opdoemden een gevoel van welbehagen.

    bovendien vind ik “new traditional architecture” behoorlijk wat weghebben van wijken zoals de woerd (leidsche rijn) en op buuren (maarssen). qua uitvoering wellicht niet helemaal, qua idee sowieso. geef mij dan maar vernieuwende stijlen ipv traditioneel gestoelde. maar ach ja, smaken verschillen

  4. Ton

    Een heel boeiend voorbeeld was het recent gesloopte Belastingkantoor aan de Gerbrandystraat. Inclusief dat kunstwerk aan kabels.
    Of het gebouw aan de Waterstraat, ooit gebouwd voor DNB en KvK.

  5. Uit Overvecht

    Huh nee. Mensen in Overvecht verdienen ook gewoon kleur en dingen die er leuk uitzien en die niet in hoofdzaak hardvochtigheid en kaalheid uitstralen – zeker MBO-leerlingen niet. Het is hun plek. Brutalisme is heel leuk voor foto’s – maar om er dagelijks te leven straalt het toch niet een gevoel van welkom uit.

  6. Mon Dieu

    @Mitchell. Spreek voor jezelf a.u.b. Ik ben onderdeel van die “normale bevolking” en ik kan het zeker wel waarderen.

  7. André Veenbrink

    Vroeger vond ik de Katreinetoren oerlelijk. Nu vind ik het jammer dat het oorspronkelijke uiterlijk niet meer te zien is tussen al het glas en staal van het station.

  8. Bill

    @Uit Overvecht: Ik heb 20 jaar in Overvecht gewoond, op zo’n goedkope manier “kleur en dingen die er leuk uitzien” toevoegen verdient de Overvechter zeker niet, maar een échte kwaliteitsinjectie in combinatie met de monumenten (b.v. C&A- gebouw en apotheek bij het WC Overvecht) van de toekomst.

  9. Cico

    Mensen vinden brutalisme vaak mooi vanwege de stoerheid, kracht, eenvoudige vormentaal, geometrie en het sterke contrast met natuur.

  10. Johan

    @ Mitchell

    Dat is jouw mening. Ik op mijn beurt heb niets met die Anton Pieck architectuur die tegenwoordig weer in de mode is.

  11. Kees Truijens

    @Ton
    Dat kunstwerk aan kabels zag er inderdaad spannend uit, pun intended. Het had wel degelijk een constructief doel, het stabiliseren van de toren. Ik ben altijd een beetje bezorgd geweest dat een rancuneuze belastingbetaler de kabels zou doorzagen…

  12. M.van der Hulst

    Hoe lelijk kun je onze stad maken ?

  13. Herman

    @Michell, herkenbaar. Snap niet dat architecten generaties hebben opgezadeld met gebouwen die lelijk, onpersoonlijke kil zijn. Kortom menselijke maat en gevoel van welbehagen ontbreekt volkomen.

    Van mij mag alles afgebroken worden en indien gewenst kan in een modern openlucht museumdorp in Oost Groningen het eea bewaard worden. Wel op kosten van de liefhebbers van deze gebouwen.

  14. Marko

    Brutalisme is alleen maar leuke voor architectuurliefhebbers niet voor mensen. mensen in brutalistische gebouwen moeten leven in hardvochtige bouwwerken die nauwelijks het niveau van een grot overstijgen. de gebouwen hebben een harde, rauwe en overweldigende uitstraling. Massieve betonnen structuren, zonder decoratieve elementen, creëren een gevoel van kilte en afstandelijkheid De menselijke schaal ontbreekt totaal en lijkt eerder te zijn ontworpen om te imponeren dan om comfort en leefbaarheid te bieden. Brutalistische gebouwen zijn dominant en storend zijn in hun omgeving, waardoor ze het karakter van de buurt antasten.
    De architectuurliefhebbers zitten nadat ze hun fotootjes hebben genomen gezellig weer inde tuin van hun sfeervolle woning in Amsterdamse school of Delftse schoolstijl. Gezellig bladeren in een boek over brutalisme. De brutalismebewoners zelf waaien daarentegen bijna van hun winderige galerij waarbij ze zich bezeren aan het ruwe donkerverkleurde beton.
    Wie gaat er eindelijk roepen dat de keizer geen kleren draagt? Dat brutalisme bouwen met blokken is, voor overjarige kinderen die architect zijn geworden?

  15. Jeroen

    Zoals bij iedere stroming heb je Brutalistische gebouwen die prachtig en kwalitatief bovenmaats zijn en een deel dat simpelweg lomp, simpel en betonnig is.

  16. Rose

    @Herman
    Hoho, breek mijn huis niet af! Ik ben er nl. heel tevreden mee.

  17. Pieter

    Ik kan dit soort gebouwen wel waarderen! Jarenlang ook gestudeerd in dit soort gebouwen en later ook in een (gerenoveerd) brutalistisch gebouw gewerkt. Altijd met veel plezier. Vaak zijn ze van binnen ruimtelijk en is er voldoende licht. Ik associeer ze dus niet met somberheid.
    Laten we blij zijn dat een stad bestaat uit diverse vormen van architectuur. Dat maakt een stedelijke omgeving pas echt interessant.

  18. Ton

    Ieder haar/zijn eigen smaak.
    Juist dat ruwe beton heeft toch de eigenheid van een echte oude baksteen i.t.t. de nieuwe baksteen met ‘handvorm-look’.
    Voor mij smaakt Michael Diamant toch een beetje als de Andre Rieu van de architectuur.

  19. Koel Hoofd

    Dat brutalisme was anders wel verrekte functioneel. Heb er in gestudeerd en gewerkt. Was een verademing na de Uithof. Dat staat vol met peperdure onder architectuur gebouwde maar volkomen disfunctionele gebouwen. TU/e is zelfs nog erger, echt super mooie architectuur (TU he) maar je hebt er helemaal niks aan.
    Dress to impress, maar die keizer blijft een naaktloper.

  20. W.

    Zeker zolang het een beetje normaal onderhouden wordt kan ik deze architectuur erg waarderen. Ik denk dat de kracht van de stijl hem voor mij ook zit in het grote contrast, zowel met de natuur als de stedelijke omgeving. Des te meer een argument voor een goede mix van bouwstijlen in de stad en geen eenheidsworst.

  21. WvR

    Voor de niet brutalisme liefhebbers:
    Het kan echt wel stukken beter dan de middelmaat die er in Nederland neer is gezet. Ga voor de gein is naar willekeurig welk voormalig Joegoslavisch land.

    https://www.google.com/search?q=brutalism+yugoslavia&newwindow=1&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=2ahUKEwij5abQvbH_AhWPoqQKHffzDa4Q_AUoAXoECAEQAw&biw=2217&bih=1112&dpr=1.15

  22. D

    Hoe kan het Beatrixgebouw hier nu in ontbreken? Misschien wel het grootste brutalistische gebouw van Nederland? Bruter krijg je ze niet!

  23. Hans van Voonebosch

    Misschien te voor de hand liggend, maar wat te denken van de Radboudveste. Daar kan menig sovietflat een puntje aan zuigen.

  24. Balthasar

    Als oud DDR-Mensch, gewend aan en gewoond in zo geheten Plattenbauten, uniforme gebouwen waarin men ook werd geacht uniform en zonder persoonlijke inbreng te wonen en te leven en te hopen dat dat de STASI niet ook onder jouw behang afluisterapparatuur had geplaatst, moet ik zeggen dat die Bruut-Bouw bij mij wel jeugdherinneringen oproept: er zit toch enige wijze van illusionaire vrijheid in, al denk ik dat de architecten meer zijn uit geweest op vorm dan op inhoud.
    Nu heeft Utrecht wel een historie in het neerzetten van lelijkheid: neem die honingraatbauten bij CS, de Haas bij Neude en vooral die gedrochten van David Vandekop.
    Ik wens de stad Utrecht alle goeds!

  25. Marco

    De term Brutalisme klinkt me altijd ironisch in de oren, omdat ik het getoonde enthousiasme wantrouw. Als bij een liefhebber van Barok die dan ineens ook André Hazes “heel erg goed” vindt ofzo.
    Voor mij ontbreekt de menselijke maat.

  26. W

    @koelhoofd: er staan anders genoeg brutalistische gebouwen op de uithof hoor! Trans 1, trans 3, diergeneeskunde etc etc

  27. Hans

    Af en toe zo’n breed geschouderd stuk onverzettelijk mooi lelijk gebouw in onze stad. Ik houd daar wel van.

  28. WvR

    @Marco:
    Ik luister naar, speel, en hou van renaissance tot heden.
    In iedere periode en stijl zit een hoop, een hele grote hoop, bagger.
    Het is eigenlijk ook omgekeerd: Alles is bagger, op 5 tot 10 namen na die wel de tand des tijds hebben weten te doorstaan. De rest is hooguit “amusant”.

    Maar d’r is altijd iets. Andre Hazes was in zijn genre, binnen Nederland, een kanjer. Ik hoef het niet iedere dag (of maand, of jaar) te horen, maar een De Vlieger op z’n tijd is weinig mis mee. Bach is een dikke 100-150 jaar niet naar omgekeken door Het Publiek. Was niet cool en hip. Te Andre Hazes-erig voor het publiek (al denk ik niet dat Andre over 350 jaar nog gedraaid wordt, maar wie weet).

    Dus

    “…Als bij een liefhebber van Barok die dan ineens ook André Hazes “heel erg goed” vindt ofzo…”

    Is simpelweg een buitengewoon rare uitspraak.

    Als of dat niet zou kunnen.
    Dat je Barok en Bluegrass tegelijkertijd leuk vindt.
    Of, more to the point: Barok en Schlagers.

    Ofzo.

Plaats een reactie

Lees voor u reageert onze algemene voorwaarden. Alle reacties worden vooraf gemodereerd. Uw IP adres is geregistreerd (wordt niet gepubliceerd).